- वि.सं २o८१ माघ ९ बुधबार
सामूहिक निर्णय ज्ञान, अनुभव वा पूर्वाग्रहबाट कम प्रभावित हुने सम्भावना भएकाले यो थप प्रभावकारी हुन सक्छ
करिब ३७५ इसापूर्वमा लेखिएको प्लेटोको ‘द रिपब्लिक’ प्राचीन ग्रिक दर्शनको एक महत्वपूर्ण कृति हो र यसले पश्चिमा राजनीतिक चिन्तनलाई गहिरो ढंगले प्रभाव पारेको छ । ग्रिसलाई प्रायः ‘लोकतन्त्रको उद्गमस्थल’ भनेर चिनिन्छ, जहाँ विश्वकै पहिलो लोकतान्त्रिक प्रणाली एथेन्समा विकसित भएको थियो । डेमोक्रेसी अर्थात् ‘लोकतन्त्र’ शब्द नै ग्रिक भाषाबाट विकास भएको हो । यद्यपि प्लेटोको द रिपब्लिकमा लोकतन्त्रको तीव्र आलोचना गरिएको छ र यसलाई आधुनिक पश्चिमा समाजको लोकतन्त्रले उच्च महत्व दिएको सन्दर्भमा अनौठो लाग्न सक्छ । प्रायः सबै पश्चिमा राष्ट्र लोकतान्त्रिक प्रणालीमा सञ्चालन भइरहेका छन् र राजनीतिक बहस यही शासन प्रणालीको रक्षामा केन्द्रित हुन्छन् । उदाहरणका लागि हालसालैको अमेरिकी निर्वाचनमा ट्रम्प र ह्यारिसका समर्थक दुवैले आफूहरूले लोकतन्त्रको रक्षा गर्ने दाबी गरेका थिए । त्यसैगरी बेलायतमा वर्तमान लेबर सरकारले १६ वर्ष उमेरका व्यक्तिलाई मताधिकार दिने प्रस्ताव अघि सारेको छ । प्रश्न उठ्छ, प्लेटोले लोकतन्त्रको विरोध किन गरे ? र, के उनका तर्कले पश्चिमा विश्वमा लोकतन्त्रप्रतिको विश्वास घट्दो क्रममा रहेको कारणलाई बुझ्न मद्दत पुर्याउन सक्छ ?
प्लेटोको द रिपब्लिकमा लोकतन्त्रप्रतिको आलोचना उनका गुरु सुकरातमार्फत व्यक्त गरिएको छ, जसले ईसापूर्व पाँचौँ र चौथो शताब्दीको एथेन्सको लोकतन्त्रलाई चुनौती दिएका थिए । आधुनिक प्रतिनिधि लोकतन्त्रभन्दा फरक एथेन्सको लोकतन्त्रमा मात्र पुरुष नागरिकले मतदान गर्न र गोलाप्रथामार्फत छानिने सरकारी भूमिकामा सेवा गर्न पाउँथे । जनसंख्याको ठुलो हिस्सा रहेका महिला, दास र विदेशी पूर्णतः बहिष्कृत थिए । यो प्रणाली कहिलेकाहीँ क्रूर पनि हुन्थ्यो, जहाँ नागरिकले व्यक्तिलाई निर्वासन गर्न र मृत्युदण्ड दिन मतदान गर्थे । सुकरातकै मृत्युदण्ड पनि यही प्रक्रियाबाट थियो ।
प्लेटोको द रिपब्लिकमा सुकरातको लोकतन्त्रप्रतिको आलोचना शासन एक दक्षता र प्रशिक्षण आवश्यक पर्ने सीप हो, जुन सबैमा हुँदैन भन्ने धारणामा केन्द्रित छ । उदाहरणका लागि उडानका लागि पाइलट चयनलाई लिन सकिन्छ, यदि यात्रुले आफूमध्ये एकलाई पाइलटका रूपमा चुनिने गरी मतदान गरे भने योग्य र अनुभवी पाइलट उपेक्षित हुन सक्छन् । यो विशेषतः यदि अरूले उडानको कुनै विशेषज्ञता आवश्यक पर्दैन भनेर झुटो दाबी गरे, पाइलटबारे गलत प्रचार गरे वा घुस र धोखाधडीले चुनाव जितेको खण्डमा देखिन्छ । पहिलो दृष्टिमा उल्लिखित दृष्टान्तबाट प्रेरित यो तुलना लोकतन्त्रले शासनमा कुशल नेता सुनिश्चित गर्दैन भन्ने संकेत गर्छ । तर, अन्य प्रणालीले पनि यसको प्रत्याभूति गर्दैन । कुनै राज्य भाग्यशाली भएर शासन कौशलका केही प्रतिभा भएका शासक पाउन सक्छ, तर त्यो राज्यले एक क्रूर र अयोग्य तानाशाह पाउने सम्भावना पनि त्यत्तिकै हुन्छ ।
तसर्थ, सुकरातलाई लोकतन्त्रप्रति अझ सुदृढ एवं लक्षित तर्कको आवश्यकता पर्छ । द रिपब्लिकका दोस्रोदेखि चौथो खण्डसम्म यसबारे एक विशेष तर्क प्रस्तुत गरिएको छ । यसमा सुकरातले शासन एक सीपयुक्त काम हो, जुन अधिकांश मानिससँग हुँदैन भनेका छन् । अर्थात्, शासन सीपमा दक्ष व्यक्तिले मात्र शासन गर्नुपर्छ । तर, लोकतन्त्रमा बहुमतले शासन गर्छ त्यसैले लोकतन्त्र ठिक होइन । र, यो तर्क सबै लोकतन्त्रविरुद्ध सामान्य रूपमा लागू हुन्छ, न कि केवल एथेन्सको वा आधुनिक लोकतन्त्रविरुद्ध मात्र लागू हुन्छ । उल्लिखित दृष्टान्तमा भनेझैँ विमान उडाउन हामी बहुमत नभई दक्ष पाइलट चाहन्छौँ, त्यसैगरी राज्य चलाउन पनि हामीलाई बहुमत नभई दक्ष शासक चाहिन्छ ।
यो तर्कसँग तीन स्पष्ट समस्या छन् । पहिलो के शासन वास्तविकतामा विमान उडाउनजस्तै सीप हो ? यो सीपको अर्थ के हो ? प्लेटोको उत्तरअनुसार कुशल शासनले ‘सत्य र असल के हो’ भन्ने ज्ञानलाई समेट्छ, तर यो धेरै विश्वासयोग्य लाग्दैन ।
दोस्रो यदि शासन एक सीप हो भने पनि अधिकांश मानिससँग यो सीप हुँदैन भन्ने निष्कर्ष निकाल्न सकिँदैन । जीवनका विभिन्न क्षेत्रमा, राजनीतिबाहेकका क्षेत्रमा निर्णय लिने कुशल शासक पाइन्छन् । वास्तवमा सामूहिक निर्णय थप कुशल हुन सक्छन्, किनभने त्यो सानो समूहको ज्ञान, अनुभव वा पूर्वाग्रहबाट कम प्रभावित हुने सम्भावना हुन्छ ।
तेस्रो, यदि शासन एक दक्षता आवश्यक काम हो र अधिकांश मानिससँग यो सीप छैन भने पनि राजनीतिक निर्णयमा ती सीप नभएका व्यक्तिलाई समावेश गर्नुपर्ने केही कारण छन् । सम्भवतः हामी यिनलाई समावेश गरेर शासन सीपमा प्रशिक्षण दिन सक्छौँ । वास्तवमा निर्णय प्रक्रियामा सबै वा अधिकांश व्यक्तिलाई समावेश गर्नु सरल रूपमा न्यायपूर्ण हुन्छ र न्याय ‘सबैभन्दा राम्रो’ निर्णय प्राप्त गर्नुभन्दा महत्वपूर्ण हुन सक्छ ।
उसो त सुकरातले भनेझैँ लोकतन्त्रले कहिलेकाहीँ अयोग्य शासक उत्पादन गर्छन्, जसले खराब सम्भवतः दुष्ट निर्णय लिन्छन्, तथापि यसले हामीले लोकतन्त्रलाई अस्वीकृत गर्नुपर्छ भन्ने अर्थ लाग्दैन । यदि हामी सुकरातको केवल राज्यमा दक्ष व्यक्तिले मात्र शासन गर्नुपर्छ र अधिकांश मानिससँग यो दक्षता छैन भन्ने विचार स्वीकार गर्छौं भने पनि हामी लोकतन्त्रलाई सबैको राजनीतिक सीपलाई विकास गरेर बचाउन सक्छौँ । यसले सबैका प्रतिभा र अनुभवको राम्रो उपयोग गर्न मद्दत पुर्याउँछ, किनभने मानिसले आफूलाई प्रभावित गर्ने निर्णयमा आवाज राख्न पाउनु उचित हुन्छ ।
(ड्यानकोम्ब नटिंघम विश्वविद्यालयको दर्शनशास्त्रका सह–प्राध्यापक हुन्)
द कन्भर्सेसनबाट
