‘भारत जोडो’ यात्राले सिर्जना गरेको वैकल्पिक राजनीति

भारतका श्रद्धेय स्वतन्त्रता नायक मोहनदास करमचन्द गान्धी (महात्मा गान्धी) को अनुकरण गर्दै मुख्य विपक्षी नेता हाल उपमहाद्वीप हिँडेरै पार गर्ने विशाल सार्वजनिक पदयात्राको अन्तिम चरणमा छन् । स्वतन्त्रता सेनानी गान्धीसँग कुनै पारिवारिक सम्बन्ध नरहेका राहुल गान्धीले आलोचकका टिप्पणीका बाबजुद तीन हजार पाँच सय किलोमिटर पैदलयात्रा गरी एक सफल राजनीतिक विरोध परिचालन गरेर देखाएका छन् । पछिल्ला तीन महिनायता राहुल गान्धी नेतृत्वको भारत जोडो यात्रामा भारतभरि उत्साहजनक सहभागिता देखिन्छ । अन्तिम चरणको यात्रा मंगलबार राति पन्जाब प्रवेश गरेको छ र भारत प्रशासित कस्मिरका अग्ला चुचुरामा गएर टुंगिनेछ । 

विश्वको सबैभन्दा ठूलो लोकतन्त्रका विपक्षी एवं भारतीय राष्ट्रिय कंग्रेसका नेता गान्धीले प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी र उनको पार्टी भारतीय जनता पार्टी (भाजपा) को सख्त राजनीतिक हिन्दूवाद वा हिन्दुत्वविरुद्ध नयाँ राजनीतिक दृष्टिकोण एवं भाष्य प्रवाह गर्दै छन् । सामान्यतया यात्राले हिन्दू तीर्थयात्रा जनाउँछ, तर यो यात्रा राजनीतिक पुनर्जागरणका लागि गरिँदै छ । दश वर्षसम्मको चुनावी असफलताले निष्क्रिय बनेको कंग्रेसलाई यो यात्राले पुनः ऊर्जा दिएको छ । भाजपाद्वारा अनुभव नभएको भन्दै निर्दयी ढंगले मजाकका पात्र बनाइएका गान्धी अहिले वजनदार नेता बनेका छन् ।

अन्तरधार्मिक सहयोग एवं समृद्धिको सरल सन्देश दिँदै यो यात्रा आमजनका वार्तालापसँग जोडिएर अगाडि बढिरहेको छ । हरेक दिन हरेक चोकमा गान्धीले किसान, श्रमिक, युवा, वृद्ध र बालबालिकासँग मोदी सरकारले उनीहरूका सपना एवं अपेक्षामा कसरी कुठाराघात गर्दै छ भनेर संवाद गर्छन् । गान्धीका कार्यकर्ता यी संवादलाई सामाजिक सञ्जालमा पोस्ट गर्छन् । पोस्ट भएका संवाद भारतीय अर्थतन्त्रको जीवन्त यथार्थ हुन्, जहाँ सरकारले वाचाका डिङ हाँक्छ, तर वाचा कहिल्यै पूरा हुँदैनन्, अर्थात् बेरोजगारी एवं मूल्यवृद्धिले आकाश छोइरहेछ ।       

गान्धी मोदीको उत्कट हिन्दुत्वले भारतको आर्थिक र सामाजिक क्षमतामा क्षति पुर्‍याइरहेको छ भन्ने सन्देश दिइरहेका छन् । दाह्रीवाल गान्धीसँग तस्बिर खिच्न र अँगालो मार्न गरिने तँछाडमछाडले मोदीको एकाधिकार बनेको राजनीतिक चर्चा र मिडियाबाजीमा विराम लागेको छ । सत्तामा पुगेयता मोदी पहिलोपटक मौन छन् । निश्चय नै यसले बहुसंस्कृति वा धर्मनिरपेक्ष राजनीति र हिन्दू सर्वोच्चतावादी नीतिको टकराव झल्काउँछ । अर्थात्, यात्राले दुई फरक व्यक्तित्वले भारतीय जनमानसलाई परिचालन एवं ध्रुवीकृत गर्दै छन् भन्ने देखाउँछ ।

मोदी र भाजपाले लामो समयदेखि भारतको धर्मनिरपेक्ष राजनीतिमा निसाना साँध्दै आइरहेका छन्, अर्थात् गान्धी परिवारको रजगजतर्फ औँला तेस्र्याउँदै भ्रष्टाचार र पतनलाई मूर्त रूप दिएको र अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा भारतलाई उचित भूमिकाबाट वञ्चित गराएको भन्दै आलोचना गर्छन् । स्मरण रहोस्, राहुलका जिजुहजुरबुबा जवाहरलाल नेहरू, हजुरआमा इन्दिरा गान्धी र बुबा राजीव गान्धी भारतका प्रधानमन्त्री भइसकेका छन् । मोदीले सन् २०१४ र २०१९ मा भारी बहुमतसाथ सानदार विजय हासिल गरेका छन् र मोदी नेतृत्वको यो हिंस्रक हिन्दुत्व आन्दोलनलाई गान्धी परिवारजस्ता राजनीतिक सम्भ्रान्तप्रतिको आक्रोशले मलजल गरेको हो ।

दाह्रीवाल राहुल गान्धीसँग तस्बिर खिच्न र अँगालो मार्न गरिने तँछाडमछाडले मोदीको एकाधिकार बनेको राजनीतिक चर्चा र मिडियाबाजीमा विराम लागेको छ
 

नतिजा, मोदीले आफूलाई यी सम्भ्रान्तका विकल्प एवं सर्वशक्तिमान् नेता बनाउन सक्षम भएका छन् । आज मोदी कानुनदेखि राजनीतिक भाष्यसम्म ‘हिन्दू पहिलो’ एजेन्डाको प्रतिनिधित्व गर्छन् । सांस्कृतिक एकरूपताका लागि मोदीको अभियानले भारतलाई पुनर्निर्माण गर्ने उद्देश्य राखेको छ, जहाँ नागरिकतामा धार्मिक भेदभाव स्थापित गर्नेदेखि अल्पसंख्यकविरुद्ध नियमित हिंसा थोपर्नुसम्म रहेको छ ।

५२ वर्षीय राहुल गान्धीलाई वंशवादको चौथो पुस्ता भनेर लामो समयदेखि अपमान गरिँदै आएको छ । तर, त्यही पारिवारिक विरासतकै कारण गान्धीलाई सत्ता र राजनीतिक हिंसाबारे गहिरो ज्ञान छ । गान्धीका हजुरआमा र बुबा दुवैको हत्या गरिएको हो । राजनीतिक तडकभडक र सत्ताकांक्षाबाट बाहिर निस्केर गान्धीले आश्चर्यजनक ढंगले आफूलाई जनसाधारणमाझ जोड्ने प्रयास गरिरहेका छन् ।

गान्धीले मोदीको बलियो कार्यनीतिलाई साझा जोखिमको शक्तिले मात्र सामना गर्न सकिन्छ भन्ने बुझेका छन् । अर्थात् उनले यो शक्तिले हिन्दुत्वप्रति पूर्ण प्रतिबद्धता नभएका सबै र भारतीय तन्त्रबाट पिल्सिएकालाई एकै ठाउँमा ल्याउन सकिन्छ भन्ने बुझेका छन् । मोदीले सत्ता र लोकरिझ्याइँका माध्यमबाट राजनीतिक शक्ति हासिल गरेका थिए भने गान्धी समानुभूतियुक्त संवादबाट राजनीतिक शक्ति हासिल गर्न खोजिरहेका छन् ।

भारतका विभिन्न तप्कामाझ एकता होस् भनेर गरिएको यात्राले निडरताको राजनीतिलाई बलियो बनाउनुपर्छ भन्ने सन्देश दिन्छ । यो सन्देश दिइरहँदा यात्राले भारतको आधारका रूपमा रहेको बहुलता एवं समताको खोजी गरिरहेको छ । महत्वपूर्ण रूपमा यात्राले प्रेम, समानुभूति र हिंसा एवं पहिचानको वर्चस्वशाली भाष्यविरुद्ध लड्ने जोस एवं त्याग झल्काइरहेको छ ।  

करिब एक शताब्दीअगाडि राष्ट्रपिता महात्मा गान्धीको प्रसिद्ध नुन यात्राले बेलायती साम्राज्य र भारतीय राजनीतिक सम्भ्रान्त वर्गलाई चुनौती दिएको थियो । महात्मा गान्धीले राजनीतिक अभिलाषा एवं सत्तामोह त्यागेर आम–भारतीयमाझ वीरतापूर्ण आशाको ज्योति बालेका थिए । उनी राजनीतिको रूपान्तरण र राजनीतिक सम्बन्धको पुनः परिभाषा खोज्दै थिए र सफल पनि भए । राष्ट्रपिता गान्धी र राहुल गान्धीको तुलना गर्नु धृष्टता हुनेछ । आज विदेशी साम्राज्यवादी शक्तिलाई देशबाट हटाउनु मुद्दा होइन । आजको आन्तरिक मुद्दा भारतीय भविष्यको पहिचानसँग जोडिएको छ । 

मोदी र भाजपा राजनीतिको विकल्प खडा गरेर भारत जोडो यात्राले सन् २०२४ को राष्ट्रिय चुनावमा प्रतिस्पर्धाको रेखा कोरिदिएको छ । करिब १० वर्ष मोदी र हिन्दुत्वको प्रभुत्वमा रहेपछि भारतीय लोकतन्त्र अब दर्शन, भावना र व्यक्तित्वको वास्तविक टकरावका लागि तयार हुन सक्छ ।

(कपिला क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयमा भारतीय राजनीति एवं इतिहासकी प्राध्यापक हुन्) अल जजिराबाट