रुस–युक्रेन युद्धले संसारभर खाद्य संकट, करोडौँ भोकमरीमा : नेपालमा वार्षिक ६ लाख मेट्रिकटन खाद्यान्न अपुग

विभिन्न मुलुकले खाद्यान्नमा लगाइरहेको निर्यात प्रतिबन्ध तथा खाद्य वस्तुमा भइरहेको उच्च मूल्यवृद्धिका कारण खाद्य जोखिममा परेका मानिसको संख्या ४४ करोडबाट बढेर एक अर्ब ६० करोड पुगेको अनुमान छ । यसमध्ये पनि २५ करोड मानिस भोकमरीको भिरमै पुगेको अन्तर्राष्ट्रिय समाचार संस्था ‘द इकोनोमिस्ट’ले लेखेको छ । युद्ध लम्बिएर रसिया–युक्रेनबाट हुने खाद्य आपूर्ति अवरुद्ध कायम रहने हो भने बजारमा खाद्य वस्तुको अभाव र उच्च मूल्यवृद्धिका कारण थप करोडौँ मानिस गरिबीमा धकेलिनुका साथै भोकमरीमा पर्ने जोखिम बढेको छ । जारी संकटले खाद्य अभावलाई चर्काे रूपले बढाउने त छँदै छ, राजनीतिक अस्थिरता, पोषण अभावका कारण बालबालिकाको शारीरिक एवं मानसिक विकाससमेतलाई अवरुद्ध गरेर संकटको आयामलाई विस्तार गर्ने चिन्ता थपिएको छ ।

 ‘ग्लोबल रिपोर्ट अन फुड क्राइसिस’को छैटाैँ प्रतिवदेन (२०२२) अनुसार सन् २०२१ मा ३६ देशका चार करोडभन्दा बढी मानिस आपत्कालीन खाद्य असुरक्षामा र पाँच लाख ७० हजार भयानक भोकमरीमा थिए । सन् २०२१ को खाद्य असुरक्षाको यो आँकडा सन् २०२० को तुलनामा चार गुणा र सन् २०१६ को तुलनामा सात गुणाभन्दा बढी हो । त्यस प्रतिवेदनले महामारी तथा जलवायुलगायतका कारण सन् २०२२ मा खाद्य सुरक्षाको परिदृश्य थप धूमिल हुने वर्षको सुरुमै औँल्याएको थियो । साथै, प्रतिवेदनले ४१ देशका १८ करोड १० लाख मानिस तेस्रो चरण (आइपिसी फेज ३) वा त्यसभन्दा माथिको खाद्य असुरक्षाको सामना गर्नुपर्ने आकलन गरेको थियो । तर, कोभिड–१९ महामारी, जलवायु परिवर्तन एवं ऊर्जा संकट तथा क्षेत्रीय द्वन्द्वले पहिले नै दबाबमा परेको खाद्य सुरक्षाको संकटलाई युक्रेन युद्धले थप गम्भीर बनाएको विज्ञहरूले भनेका छन् । 

विश्वलाई कुल १२ प्रतिशत खाद्यान्न आपूर्ति गरिरहेका रुस–युक्रेनबीच चलिरहेको युद्धले गहुँको मूल्यमा ५३ प्रतिशत वृद्धि भएको छ । गत १६ मेबाट भारतले गहुँ निर्यात प्रतिबन्ध गरेपछि थप ६ प्रतिशत मूल्यवृद्धि भएको द इकोनोमिस्टले लेखेको छ । युद्ध सुरु हुनुअघिसम्म रुस–युक्रेनले विश्वमा खपत हुने २८ प्रतिशत गहुँ, २९ प्रतिशत जौ (बार्ली), १५ प्रतिशत मकै र ७५ प्रतिशत सनफ्लावर तेल आपूर्ति गरिरहेका थिए ।

युद्ध सुरु हुनुअघिसम्म रुस–युक्रेनले विश्वमा खपत हुने २८ प्रतिशत गहुँ, २९ प्रतिशत जौ, १५ प्रतिशत मकै र ७५ प्रतिशत सनफ्लावर तेल आपूर्ति गरिरहेका थिए ।

चरम खाद्य असुरक्षामा रहेका मुलुक लिबिया र इजिप्टको दुईतिहाइ र लेबनान तथा ट्युनिसियाको आधाभन्दा धेरै खाद्यान्न यिनै दुई मुलुकबाट निर्यात हुने गथ्र्याे । युक्रेनले मात्रै पनि विश्वका ४० करोड मानिसलाई पुग्ने खाद्य वस्तु निर्यात गरिरहेको थियो । जारी युद्धबाट आपूर्तिको यो शृंखला लगभग ठप्प छ । यद्यपि, विश्वमा खाद्य संकटको यो अवस्था युक्रेन युद्धबाट मात्रै सिर्जित भएको भने होइन । विश्वले खेपिरहेको विविध संकटलाई मध्यनजर गर्दै विश्व खाद्य कार्यक्रमले युक्रेन युद्ध सुरु हुनुभन्दा धेरै अघि नै सन् २०२२ खाद्य असुरक्षाका दृष्टिले डरलाग्दो हुने चेतावनी दिएको थियो । 

 विश्वभर खाद्यान्नको उत्पादनमा गिरावट
खाद्यान्न उत्पादनमा विश्वभर नै कमी आउनु पनि संकटको अर्काे कारण हो । विश्वमा गहुँको सबैभन्दा ठूलो उत्पादक चीनले वर्षाका कारण बाली लगाउन ढिलो हुँदा यो वर्ष गहुँ उत्पादन घट्ने भनेको छ । दोस्रो ठूलो उत्पादक भारतमा पनि प्रतिकूल मौसमले गहुँलगायत सबैजसो खाद्यान्नको उत्पादनमा असर गर्ने आकलन छ । अमेरिका र फ्रान्सलगायत गहुँ उत्पादन हुने अन्य क्षेत्रले पनि यस्तै प्रतिकूलता व्यहोरेका छन् । खाद्य अभावलाई अफ्रिकाको सहारा क्षेत्रको दशककै भयानक खडेरीले पनि असर पारेको छ । यसको डरलाग्दो असर गरिबहरूमाथि विस्तार हुने देखिन्छ । 

चरम मूल्यवृद्धिका कारण उनीहरूले पर्याप्त खाद्यान्न किन्न नसक्ने र भोकै पर्ने अवस्था सिर्जना हुँदै गएको छ । महामारीका कारण आर्थिक मन्दीबाट गुज्रिरहेका न्यून आय भएका देशहरू सबैभन्दा बढी प्रभावित हुनेछन् । इन्धन तथा कच्चा पदार्थको मूल्यमा समेत भारी वृद्धि भइरहेको हँुदा त्यसको पनि मार कृषि क्षेत्रमा थपिएको छ । कृषि उपकरणको मूल्यमा उच्च वृद्धि भएको छ । मलखादको मूल्य मात्र वृद्धि भएको छैन, अभावको स्थितिसमेत सिर्जना भएको छ । 

 निर्यात प्रतिबन्ध 
जारी खाद्य संकटलाई विभिन्न मुलुकले खाद्य वस्तुको निर्यातमा लगाइरहेको प्रतिबन्धले पनि योगदान गरेको छ । युक्रेन युद्ध सुरु भएपछि कजाकिस्तानदेखि कुवेतसम्मका २३ मुलुकले खाद्य वस्तुको निर्यातमा कडा प्रतिबन्ध लगाएका छन् । विश्व खाद्य बजारमा यी मुलुकको हिस्सा १० प्रतिशत छ । यसैगरी, युद्धका कारण अपूर्ति शृंखला भत्किँदा विश्वव्यापी मल निर्यातको २० प्रतिशत हिस्सा अवरुद्ध भएको छ ।

खाद्य संकट डरलाग्दो हुँदै जान थालेपछि विश्व समुदायले युद्धरत पक्ष रुस र युक्रेनका साथै कृष्ण सागरसँग जोडिएको मुलुक टर्कीलाई समेत कृष्ण सागरको अवरोध हटाउन पहलकदमी लिन र विश्वलाई भोकमरीबाट बचाउन दबाब दिन थालेका छन् । कृष्ण सागरको अवरोध हट्नेबित्तिकै युक्रेनका बन्दरगाहहरूमा भण्डार रहेका दुई करोड ५० लाख टन गहुँ र मकै विश्व बजारमा पुग्ने र करोडौँ मानिस भोकमरीबाट बच्ने अपेक्षा गरिएको छ । यसबीच रुसले खाद्यान्नलाई कतै हतियारका रूपमा प्रयोग गर्ला कि भन्ने त्रास भने बढेको छ ।