दृष्टिकोण प्रिन्ट संस्करण

युवा, वैकल्पिक शक्ति र राजनीति

हालको नेपाली संवैधानिक व्यवस्थाले व्यावहारिक रूपमा तीन वा चार राष्ट्रिय दलभन्दा धेरैलाई दिगो रूपमा टिक्न दिँदैन

मूलधारका राजनीतिक दलले विभिन्न कालखण्डमा अगुवाइ गरेका आन्दोलनलाई उचाइमा पुर्‍याउने नेतृत्वको प्रयोगबाट असन्तुष्ट नेपाली जनता अलग नेतृत्व र राजनीतिक पद्धति खोजिरहेका छन् । दोभान राईले भनेझैँ अहिलेको वर्तमान नेतृत्वपंक्ति साँच्चै रित्तिएको भान भएर यसको प्रतिकारात्मक विद्रोहको रूपमा विकल्पको अति शीघ्र समाधानमुखी खोज भइरहेको महसुस गर्न सकिन्छ । विकल्पमा केही वैकल्पिक धार प्रस्तुत भइरहेका छन् । केही युवा विगत केही समययता आफूलाई विकल्पमा उभ्याउने प्रयासमा छन् ।

आफू दागरहित, ऊर्जावान्, निडर, जोखिम मोल्न सक्ने र इच्छाशक्ति भएका कारणले नेतृत्वलाई नयाँ दिशा दिन सक्छौँ भन्ने मान्यता युवाहरू राख्छन् । सोही मान्यताअनुरूप युवालक्षित र युवासञ्चालित केही वैकल्पिक शक्तिहरू राजनीतिक बागडोरमा देखिएका छन् । विवेकशीलले युवा नेतृत्वलाई प्राथमिकतामा राखेको देखिन्छ भने अर्को दल साझा पार्टीले पनि केही युवालाई सम्मानजनक स्थान दिई सहरी युवाको आकर्षणमा देखिएका छन् । परिणामतः आफूलाई वैकल्पिक दाबी गर्ने यी शक्तिमा विशेषगरी सहरी युवाको राम्रै उपस्थिति देख्न सकिन्छ । 

सकारात्मक पक्ष : युवालाई नेपाली राजनीतिमा आकर्षित गरेर सरकारलाई जवाफदेही बनाउन वैकल्पिक शक्तिहरूले खेल्न खोजेको भूमिकालाई सराहना गर्नैपर्छ । यी युवा महाव्याधिको समयमा परोपकारका लागि पनि अग्रसर छन् । साझा पार्टीले आफ्नो पेसा व्यवसायमा अब्बल र ख्याति कमाएका व्यक्तिहरू बटुलेर जुन समूह बनाएको छ, त्यो पनि प्रशंसनीय कदम नै हो । यद्यपि, राजनीतिक पार्टीहरू समाजसेवा गर्न खुलेका सामाजिक संस्था वा ‘थिंक ट्यांक’ मात्र होइनन् । राजनीतिमा उदाउन वैचारिक धरातल, प्रतिनिधित्व गर्ने समूह, मार्गदर्शन र कार्यदिशा सबै आवश्यक हुन्छ । यहीँनेर वैकल्पिक शक्ति चुकेको आभास मिल्न थालेको छ । 

साझा र विवेकशील शताब्दीऔँ पुराना राजनीतिक दर्शनशास्त्रको औचित्य देख्दैनन् । उनीहरू कुनै दार्शनिक वा राजनीतिक लेप आफूहरूले लगाउन नचाहेको बताउँछन् । यिनका राजनीतिक दस्तावेजमा देशमा व्याप्त आर्थिक तथा राजनीतिक असमानता र अविकासका पछाडि जातीय संरचना, वर्गीय स्वरूप, प्रणालीगत र संरचनात्मक कारणहरू प्रमुख हुन् भन्ने कुरा उनीहरू अनदेखा गरिरहेका छन् ।

नेतृत्वको पारदर्शिता, निष्ठा, ‘मेरिटोक्रेसी’ र ज्ञान नै देशको रूपान्तरणको आधारशिला ठान्छन्, तर इतिहास, भूगोल, भूराजनीति, अर्थराजनीतिलगायत अन्य विभिन्न कोणलाई मनन गरेको देखिँदैन । देशका सारा समस्याको जड पात्र (नेतृत्व)मा रहेको ठान्नुलाई दृष्टिदोष मान्नुपर्छ । साझा पार्टी त कुनै व्यवसाय वा पेसामा उच्च योग्यता भएका ‘टेक्नोक्रेट’ले ल्याउने पद्धतिमा आधारित विकासलाई नै देशको समस्याको समाधान ठान्दछ । अथक रूपले दक्षिण कोरिया वा सिंगापुरको उदाहरण दिएर मात्रै हुँदैन । दक्षिण कोरियाका ‘टेक्नोक्रेटको’ उदाहरण दिइरहँदा शीतयुद्धकालीन भूराजनीतिलाई र सिंगापुरको उदाहरण दिँदा यसको सानो भूगोल र नजिककै ठूलो अर्थतन्त्रलाई व्याख्या गर्न उनीहरू चुक्छन् । 

त्यसैगरी, विवेकशीलको बुझाइमा युवावर्ग र यिनको असीमित इच्छाशक्ति र ऊर्जाबाट नै देश परिवर्तनको समस्या समाधान हुन्छ । नेतृत्व कौशललाई उमेरसँग दाँजेर हेर्ने गरिएको छ । भरपुर इच्छाशक्तिका कारण उमेर काटेका वृद्ध नेताभन्दा युवापुस्ता प्रभावकारी रहन सक्छन् भन्ने उनीहरूको बुझाइ देखिन्छ । यद्यपि, माथिल्लो राजनीतिक नेतृत्व न त कम्प्युटर विज्ञानको कोडिङ कार्यजस्तो हो, न त कुनै खेलाडीको प्रतिभाजस्तो हो । माथिल्लो नेतृत्वका कार्यहरू त उमेरसँगै आउने ज्ञान, अनुभवबाट खारिँदै र परिष्कृत हुँदै जाने हो । न्युजिल्यान्ड, फिनल्यान्ड, क्यानडा वा अस्ट्रेलियाको उदाहरण दिइरहँदा तिनीहरूको परिपक्व राजनीतिक संस्थागत विकास र परिष्कृत जनसांख्यिकीलाई बेवास्ता गर्नुहुँदैन ।

युवा र ‘टेक्नोक्रेट’को जगजगी : नेपाली राजनीतिमा न युवाहरूको कमी रहेको हो, न त ‘टेक्नोक्रेट’को नै । हाल राजनीतिक शिखरमा रहेका व्यक्तिहरू केपी शर्मा ओली, शेरबहादुर देउवा, रामचन्द्र पौडेल वा दिग्गज राजनीतिज्ञहरू मातृकाप्रसाद कोइराला, बिपी कोइराला, मदन भण्डारी पनि कलिलो उमेरमा नै राजनीतिमा होमिएका हुन् । टेक्नोक्रेटहरू, जसको केही उदाहरणमा रामशरण महत, बाबुराम भट्टराईदेखि युवराज खतिवडासम्म पर्दछन्, उनीहरूले पनि महŒवपूर्ण जिम्मेवारी लिइसकेका छन् । यी नेता वा टेक्नोक्रेटहरू प्रतिस्पर्धात्मक पेसा वा राजनीतिबाटै आएका र सबै समयले पत्याएका योग्य नै थिए । के कुरा पनि नबिर्सौं भने यिनीहरू पनि त्यही पुराना शक्तिहरूमार्फत नै उदाएका हुन् । यसो भनिरहँदा वैकल्पिक शक्तिले उजागर गर्न खोजेको पक्ष कुन अर्थमा वैकल्पिक रह्यो भन्ने स्वाभाविक प्रश्न उठ्छ । 

जब तिनै गनिएका वा विश्वास गरिएका युवाहरू वा ‘टेक्नोक्रेट’ पनि नेतृत्वमा पुगेर आशातीत काम गर्न नसकेको आभास हुन्छ । त्यो युवापुस्ता वा ‘टेक्नोक्रेट’माथि गरिएको अहम् विश्वासमा नै प्रश्नचिह्न उठ्न थाल्दछन् । युवापुस्ता वा टेक्नोक्रेटले पनि आशातीत काम गर्न सकेनन् भनिरहँदा उनीहरूको राजनीतिमा प्रभावकारिताबारे बृहत्तर विश्लेषण गरेर त्यो किन सम्भव भएन भन्ने प्रश्नमा ध्यान दिनु आवश्यक हुन्छ ।

सुशासन र सबल राजनीतिका लागि ‘युवापुस्ता आऊ राजनीति बचाऊ’ भनिरहँदा देश र राजनीति के कुराले ‘बिग्रेको’ हो भनेर मन्थन गर्न अति आवश्यक हुन्छ । यी वैकल्पिक शक्तिहरूको दोषारोपण पात्रमा मात्र सीमित छ । उनीहरूले भनिरहेको विकासको पात्रसम्बन्धी दृष्टिकोणको प्रजातान्त्रिक राज्य प्रणालीमा खासै तुक देखिँदैन । प्रसिद्ध रुसी लेखक लियो टोल्सटोयले हामी नेताहरूको देश निर्माणमा बढी नै भूमिका हुन्छ भन्ने विश्वास राख्दछौँ, तर ती मान्यतामा विश्वास गर्ने कुनै आधार वा ठोस प्रमाण छैन भनेका थिए ।

बेन्जामिन यफ जोन्स तथा बेन्जामिन ए ओल्केनलेको २००५ मा प्रकाशित खोजमूलक लेखमा दोस्रो विश्वयुद्धभन्दा पछाडिको कुन नेताको मृत्युले आर्थिक विकासमा के कस्तो प्रभाव पा¥यो भन्ने आधारमा नेताहरूको प्रभावको अनुसन्धान गरिएको थियो । त्यस अनुसन्धानले प्रजातान्त्रिक देशमा नेतृत्वको आर्थिक वृद्धिमा निकै सानो भूमिका रहेको देखाएको छ । कुनै निश्चित उमेरसमूहको राजनीतिक नेतृत्व कुनै अर्को उमेरसमूहभन्दा प्रभावकारी रहन्छन् भन्ने पनि पुष्टि गरिएका खोज अनुसन्धान मैले हालसम्म समाजविज्ञानमा देखेको छैन । 

त्यसैले, अर्थराजनीति, इतिहास, भूगोल, भूराजनीति, र विकासका सामाजिक, संस्थागत र मानवशास्त्रीय निर्धारकहरू नबुझी नेतृत्वको पात्रमा मात्र दोष थुपार्नु भनेको हामी युवाले पनि आफ्नो असफलताको मार्ग आफ्नै दृष्टान्तबाट कोर्नु हो । युवाले नेतृत्व लिँदैमा देशले न त संसार घुमाउने आर्कमेडिजको उत्तोलक पाउने हो, न त पौराणिक कथाका पहाड उचाल्ने हनुमान नै ! आकाशबाट पानी पर्न लाग्दा हुटिट्याउँले उत्तानो परेर आकाश नै रोक्छु भने जस्तो पनि त गर्नु भएन ।

हामीले राजनीतिक प्रक्रियामा युवाको सहभागितालाई बढावा दिनुपर्दछ, राजनीतिमा युवाको बढ्दो चासोको सराहना पनि गर्नुपर्छ । तर, राजनीतिक ज्ञान, राजनीतिक अभ्यास र नेतृत्व फरक विषय हुन्, जुन एकपछि अर्को चरणमा प्रवेश गर्दछन् । सुग्घर र सुसंस्कृत राजनीति र नेतृत्वका कारण नभई नेपालको अहिलेका उपलब्धि यहाँको भूराजनीति, भूगोल, राजनीतिक वाद, इतिहासलगायत धेरैको समष्टिगत प्रतिफल हो । देश बिग्रेको नेतृत्वको कारणले मात्र होइन, युवापुस्ता र टेक्नोक्रेटहरू पनि यसका लागि धेरै हदसम्म जिम्मेवार छन् । त्यसैले युवापुस्ताको राजनीतिक साक्षरता, विकास, राजनीतिक दर्शन तथा अर्थराजनीतिक बहस चलाएर युवाहरूको राजनीतिक क्षमता अभिवृद्धि गर्दै अझ बृहत्तर रूपमा लाग्ने कि ?

सुशासन र सबल राजनीतिका लागि ‘युवापुस्ता आऊ राजनीति बचाऊ’ भनिरहँदा देश र राजनीति के कुराले ‘बिग्रेको’ हो भनेर मन्थन गर्न अति आवश्यक हुन्छ । यी वैकल्पिक शक्तिहरूको दोषारोपण पात्रमा मात्र सीमित छ ।

 वैकल्पिक शक्तिका अवसर र चुनौती : हामीअघिका पुस्ता विभिन्न आन्दोलन र क्रान्तिमा उभिए । अहिलेका ३० वर्षभन्दा कम वयका युवा स्वविवेकी ढंगले कुनै क्रान्तिमा प्रत्यक्ष संलग्न भएका छैनन् । त्यसैले मूलधारका पार्टीहरूसँग धेरै युवा भावनात्मक सम्बन्ध राख्दैनन् । यसकारण पनि यो उमेरसमूहलाई मूलधारका पार्टीहरूले वैचारिक वा व्यावहारिक रूपमा आकर्षित गर्न सकेका छैनन् । यी पार्टीहरूका निम्ति यसको मूल्य ठूलै पर्न सक्छ । तर, ग्रामीण युवा र सहरी युवा राजनीतिलाई फरक ढंगले बुझ्छन् । सहरकेन्द्रित युवाहरू कि त राजनीतिबाट टाढा छन्, या त राजनीतिसँगको संलग्नता लहडी छ ।

सहरका सुकिलामुकिला युवा राजनीतिबाट आफू कम अपेक्षा गर्दछन् । उनीहरूलाई आज नभए भोलि ‘आ ! देशमा वातावरण नै भएन’ भनेर पलायन हुन सजिलो छ । जबकि, ग्रामीण युवाहरू राजनीतिलाई उपभोग गर्दछन् र राजनीतिलाई आफ्नो, समाज र देश निर्माणको साँचो आधार मान्दछन् । उनीहरू राजनीतिसँग आफ्ना रोजगारीका चाहना, आफ्नो समुदायको विकास र राष्ट्रको विकास गर्ने दह्रो आधार खोज्दछन् । यो भिन्नतालाई पनि वैकल्पिक राजनीतिका खेलाडीले मनन गर्न आवश्यक छ । रवीन्द्र मिश्रले नेपाली जनता मेन्यु हेरेर अन्तिममा मःम नै रोज्दछन् उसै भनेका होइनन् ।

साझाका पछिल्ला राजनीतिक खेल हेर्दा उनीहरूले पनि असनको दक्षिणी कुनातिर मःम पसल खोलेको प्रतीत हुन्छ । आफूलाई वैकल्पिक शक्ति बताउने, तर धर्मनिरपेक्षता, संघीयता, समावेशिताका मुद्दामा प्रतिगमनकारी स्थान राख्नाले उनीहरू राजनीतिक ध्रुवीकरणबाट दक्षिणपन्थी भोट तान्ने प्रयत्न गर्दै छन्, बुझ्न गाह्रो छैन । अर्कोतर्फ विवेकशील सुशासन र युवाको हस्तक्षेपको एकसरो रटान दिने तर राजनीति र विकासलाई त्यही साँघुरो दृष्टान्तभन्दा परबाट व्याख्या गर्न नसक्नाले सहरी युवाहरूको लहडी झुन्डभन्दा माथि उठ्न सकेको छैन ।

हालको नेपाली संवैधानिक व्यवस्थाले व्यावहारिक रूपमा तीन वा चार राष्ट्रिय दलभन्दा धेरै दललाई दिगो रूपमा टिक्न दिँदैन । त्यसैले आदर्शवादी र अस्पष्ट राजनीतिक चिन्तनमा रुमल्लिने र संगठनात्मक विस्तारमा लडबडाउने हो भने नेपाली राजनीतिको तितो यथार्थले यी दललाई पनि बाबुराम भट्टराईको नयाँ शक्तिको नियतिमा पुर्‍याउने निश्चित छ ।