एसियामा पानीको सुरक्षा र चुनौती

केही साताअघि बेइजिङमा सम्पन्न तेस्रो एसिया अन्तर्राष्ट्रिय जल सप्ताहको मूल उद्देश्य एसियामा जल सुरक्षामा सुधार गर्नु रहेको थियो । बैठकको प्रमुख आयोजकका रूपमा चीनको जलस्रोत मन्त्रालयअन्तर्गतको जलस्रोत तथा जलविद्युत् अनुसन्धान संस्थान (पानीसम्बन्धी अनुसन्धानका लागि विश्वको अग्रणी संस्थान)ले यस क्षेत्रको जलस्रोतलाई सुरक्षित गर्न समयसापेक्ष कदम चालेको छ ।

यदि कसैले कुनै पनि एसियाली सहरमा कुनै दिन अखबार हेर्छ भने त्यहाँ पानीसम्बन्धी मुद्दामा कम्तीमा एउटा प्रतिवेदन आउने सम्भावना छ । या त धेरै वा निकै कम पानी, पानीको अविश्वसनीय उपलब्धता, पानीको गुणस्तर सम्बन्धित मुद्दा वा सामाजिक आर्थिक र राजनीतिक संस्था वा वातावरणीय प्रभाव ।

यदि कसैले कुनै पनि एसियाली सहरमा कुनै पनि दिन अखबार छनोट गर्छ भने त्यहाँ पानीसम्बन्धी मुद्दामा कम्तीमा एउटा रिपोर्ट आउने सम्भावना छ या धेरै वा धेरै कम पानी । पानीको उपलब्धतामा अविश्वास, पानीको गुणस्तर सम्बन्धित मुद्दा वा सामाजिक आर्थिक र राजनीतिक संस्थाहरू वा वातावरणीय प्रभाव इत्यादिका विषयमा कुनै न कुनै समाचार वा लेख आउने गर्छ । ग्लोबल वार्मिङले पानी व्यवस्थापनलाई झन् जटिल बनाएको छ र समस्या समाधान गर्न धेरै गाह्रो छ ।

पानी व्यवसायी र सञ्चारमाध्यम दुवैमा राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय पानी संकटका बारेमा प्रायः व्यापक छलफल हुन्छन् । तर, खानेपानीका सबै समस्या र समाधान स्थानीय हुन् । त्यहाँ केही साझा पक्ष हुन सक्छन् । तर, पानी समस्याको सन्दर्भ र समाधान एक देशबाट अर्कोमा भिन्न हुन्छन् । ठुला र मध्यम आकारका देशमा पानीको समस्या र त्यसको समाधान प्रायः देशको एक भागबाट अर्कोमा भिन्न हुन्छ । यो एउटा सन्दर्भ हो जसले सही समाधान निर्धारण गर्छ ।

उदाहरणका लागि चीनलाई लिनुहोस् । जनसंख्याको स्तर र संरचना, सहरीकरण, जलवायु अवस्था, वित्तीय तथा संस्थागत क्षमता, ऐतिहासिक जल व्यवस्थापनलगायत थुप्रै कारणले बेइजिङले सामना गरेको पानी समस्या र तिनका समाधान भित्री मंगोलिया स्वायत्त क्षेत्रले सामना गरेको समस्याभन्दा फरक हुन सक्छ । तदनुसार, चीनको एक भागमा धेरै राम्रो काम गर्न सक्ने समाधान वा अभ्यासका उपायले देशको अन्य भागमा काम नगर्न सक्छ ।

प्रत्येक एसियाली देश वा एक देशको विभिन्न भागका पानीजन्य समस्या ती देशका लागि विशिष्ट छन्। यसलाई एक विश्वव्यापी रूपमा समाधान हुने अवस्थाको रूपमा सामान्यीकरण गर्न सकिँदैन।

लगभग तीनदेखि चार दशक पहिले पानीसम्बन्धी विज्ञहरूले महसुस गरे कि समाधानको सन्दर्भमा एउटै सूत्र सबै परिवेशमा फिट हुँदैन । त्यति हुँदाहुँदै पनि राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय दुवै संस्थाहरूले अझै पनि समस्याको सन्दर्भलाई ध्यान नदिई पानीको समस्याको विश्वव्यापी समाधान प्रस्ताव गरिरहेका छन् । अनौठो मान्नुपर्दैन कि यी विश्वव्यापी समाधान प्रायः असफल भएका छन् ।

प्रत्येक एसियाली देश वा एक देशको विभिन्न भागका पानीजन्य समस्या ती देशका लागि विशिष्ट छन् । र, यसलाई एक विश्वव्यापी रूपमा समाधान हुने अवस्थाको रूपमा सामान्यीकरण गर्न सकिँदैन । जापान र कोरिया गणतन्त्रलाई हेर्नुहोस् । तिनीहरूका लागि एक महत्वपूर्ण पानीसम्बन्धी मुद्दा हालैका दशकमा ती देशको लगातार घट्दो जनसंख्या हो, जसका कारण यी दुई देशले विशेष गरी मध्यम आकारका सहरी केन्द्रमा पानीको उपयोगिता घटाउने उपाय खोजिरहेका छन् ।

देशको जनसंख्या बढ्दै जाँदा पानीको उपयोगिता क्रमशः विस्तार गर्नुप¥यो । बढ्दो प्रयोगकर्ताका लागि बढ्दो पानी आपूर्ति प्रदान गर्न व्यापार मोडेल विकसित गरिएको थियो । यसको विपरीत बंगलादेश, ब्रुनाई, भारत, इन्डोनेसिया र मलेसियाजस्ता एसियाली देशमा जनसंख्या लगातार बढिरहेको छ र उचित माग व्यवस्थापन नीतिको अभावमा सबै उद्देश्यका लागि पानीको आवश्यकता बढ्दै गएको छ ।

तसर्थ, जापान र दक्षिण कोरियाको पानी समस्या र तिनको समाधान बंगलादेश, भारत वा इन्डोनेसियाको भन्दा धेरै फरक हुनुपर्छ । विभिन्न एसियाली देशले सामना गरिरहेको पानी समस्याको साझा समाधान हुन सक्दैन । यस सन्दर्भमा सन् २००० पछिको अवधिमा चीनको जल व्यवस्थापन नीति र अभ्यासमा उल्लेखनीय परिवर्तन आएको छ । सन् २००० सम्म चीनको जल व्यवस्थापन एसियाका अन्य विकासशील देशहरूको जस्तै थियो ।

तर, सन् २००० पछिको विकासले चीनको पानी व्यवस्थापन अभ्यासमा आमूल सुधार गरेको छ । उदाहरणका लागि २००० पछिको अवधिमा अन्य धेरै विकासशील देशहरूको तुलनामा चीनका शीर्ष नीति–निर्णयकर्ताहरूले पानीसम्बन्धी समस्यालाई सम्बोधन गर्न निरन्तर ध्यान केन्द्रित गरेका छन् ।

राष्ट्रपति सी जिनपिङले पानी र वातावरणसम्बन्धी मुद्दाको महत्व र तिनलाई सम्बोधन गर्ने उपाय निरन्तर रूपमा उजागर गर्दै आइरहेका छन् । यो चासो यस वर्षको सुरुमा जलस्रोत मन्त्रालयद्वारा प्रकाशित वाटर गभर्नेन्स इन चाइना – पर्सपेक्टिभ्स अफ सी जिनपिङ नामक पुस्तकमा देख्न सकिन्छ । पानी व्यवस्थापन अभ्यास चीनको संस्कृति, वास्तविक अवस्था र विकास आवश्यकतासँग मेल खानुपर्छ । हालैका वर्षहरूमा चीनले बनाएका र लागू गरेका धेरै नयाँ जल व्यवस्थापन अभ्यासमध्ये स्पन्ज सिटी, नदी प्रमुख, डिजिटल ट्विन, चीनका ‘मातृ नदी’को पुनरुत्थान र पानीको गुणस्तरमा सुधार समावेश छन् ।

पानीमा निरन्तर उच्चस्तरीय राजनीतिक चासोको प्रत्यक्ष परिणामको रूपमा चीनको व्यवस्थापन अभ्यास विगत दुई दशकमा आमूल सुधार भएको छ । फलस्वरूप, देशले आफ्नो जल–व्यवस्थापन अभ्यासलाई औसत विकासोन्मुख देशको अवस्थाबाट विश्वको सबैभन्दा नवीन र प्रभावकारी बन्न सुधार गरेको छ । तेस्रो एसिया अन्तर्राष्ट्रिय जल सप्ताहले अन्य एसियाली देशका सहभागीहरूलाई चीनको पानी व्यवस्थापनमा विगत दुई दशकमा उल्लेखनीय सुधार भएको कुरा प्रतिबिम्बित गर्ने अवसर प्रदान गरेको छ । दुई महत्वपूर्ण सर्त पूरा भएमा एसियाको पानी समस्या समाधान गर्न सकिन्छ । पहिलो, पानीको समस्यालाई राष्ट्रिय नेताहरूले बलियो र निरन्तर ध्यान दिनुपर्छ । दोस्रो, प्रत्येक देशले आफ्ना राष्ट्रिय विशेषता प्रतिबिम्बित गर्ने खालका समाधानका उपाय विकास गर्नुपर्छ । एसियाली देशहरूले यी दुई सर्त पूरा गर्न सकेमा आगामी दुई दशकमा आ–आफ्नो पानीको समस्या समाधान गर्न सक्छन् ।

–चाइना डेलीबाट