ढुंगाखानीसँगै जीविका पनि बन्द

आलाम्पुमा थामीका मात्रै दुई सय ५० भन्दा धेरै घरधुरी छन् । उत्पादन भएको अन्नले दुई महिना पनि खान पुग्दैन । रोजीरोटीका लागि आलाम्पुका स्थानीय थामीको स्लेटखानीभन्दा अर्काे विकल्प छैन । खानी एकाएक बन्द भएपछि वर्ष दिनयता आलाम्पुबाट मात्रै २५ भन्दा धेरै घरधुरी थातथलो छाडेर भारतको पूर्वोत्तर दार्जिलिङ हिँडेका छन् । जिल्ला प्रशासन कार्यालय दोलखाका प्रमुख जिल्ला अधिकारी टुवराज पोखरेलले खानी बन्द गरी स्थानीय थामीको रोजीरोटी प्रभावित गरिनु मानवीय रूपमा ठीक नभएको बताए । ‘आलाम्पुको स्लेटखानी २०१३ देखि राज्यको जानकारीमा आएको देखिन्छ । थामीहरूले विगतदेखि नै खानीबाट स्लेट उत्खनन गर्ने र त्यसैलाई बेचेर जीवन गुजार्ने गरेको सत्य हो,’ उनले भने, ‘अहिले खानी बन्द गरिएको सूचना प्राप्त भएको छ । खानी बन्द गरिनु ठीक होइन । यसलाई व्यवस्थित ढंगले चलाउनुपर्छ । कानुनी जटिलता भए खोल्नुपर्छ । रोजीरोटी नै प्रभावित पार्नु ठीक होइन।’

दोलखा बिगु गापा– ६ आलाम्पुस्थित दोरोङ (गाग्राफुटे) स्थित स्लेटखानी बन्द भएपछि यति वेला ५५ वर्षीय मेकबहादुर थामी संकटमा छन् । बिहान–बेलुकाको छाक टार्ने एक मात्रै स्रोत थियो, स्लेटखानी । तर, गौरीशंकर संरक्षण क्षेत्रले खानी बन्द गरेपछि उनकोे रोजीरोटी नै संकटमा परेको छ ।

सदरमुकाम चरिकोटदेखि ५५ किलोमिटर उत्तरपूर्व (समुद्री सतहबाट १८ मिटर उचाइ)मा पर्छ, आलाम्पुको दोरोङस्थित स्लेटखानी । मेकबहादुरको बाजे बाइसुरे थामीले झन्डै डेढ सय वर्षअघि अन्वेषण गरेका थिए, दोरोङस्थित स्लेटखानी । त्यसवेला बाइसुरेले स्लेट उत्खनन गर्न दोक्चे थामी, आङ्काला(श्रीमान्) थामी र मेहतार थामीको सहयोग लिएका थिए । पछि उनीहरूसँग स्थानीय पन्जु थामी पनि मिसिए । सोही वेलादेखि निरन्तर उत्खनन हुँदै आएको खानी कोभिड–१९ को संकटपछि संरक्षण क्षेत्रले एकाएक बन्द गर्‍यो । जसबाट मेकबहादुरको पुर्ख्यौली पेसामा संकटको बादल मडारियो ।

बिलखबन्धनमा परेका मेखबहादुरले भने, ‘मेरो बाजेले डेढ सय वर्षअघि नै स्लेटखानी पत्ता लगाएका रहेछन् । छिमेकी बाजे दोक्चे, आङ्काला र मेतार मिलेर ढुंगा झिके । दोरोङखानीमा ढुंगा निकाल्ने काम त्यही वेलाबाट सुरु भयो । जुन कोभिड–१९ सम्म ढुंगा झिक्ने काम हुँदै आयो । अहिले आएर एकाएक बन्द भयो । हाम्रो त रोजीरोटी नै खोसियो । घरमा चुलो बल्ने अवस्था छैन । अब कसरी बाँच्ने सोच्न सकिएको छैन ।’

बाइसुरे, दोक्चे, आङ्काला र मेतारले त्यसवेला हाल प्रयोग आएजस्तो आकार–प्रकारमा स्लेट उत्खनन गर्न जानेका थिएनन् । स्लेटबाट घर छाउन सकिने सीप पनि उनीहरूले जानिसकेका थिएनन् । त्यसो हुँदा उनीहरूले खानीबाट उत्पादित स्लेट सानातिना घरायसी काममा प्रयोग गर्दै आएका थिए । यही क्रममा खड्काहरू गाउँमा बसाइँ सरेर आए । उनीहरूले सिन्धुपाल्चोकस्थित गाउँका केही घर ढुंगाका स्लेटले छाएको देखेका थिए । त्यस्तै, ढुंगा दोरोङस्थित खानीबाट पनि निस्कने गरेको सूचना उनीहरूले पाए ।

खड्काहरू आलाम्पुस्थित थामीबस्तीमा पुगे । खानीबाट उत्पादित ढुंगा उपलब्ध गराउन आग्रह गरे । तर, घरको छाना छाउने आकारमा ढुंगा उत्पादन गर्ने सीप थामीहरूले जानिसकेका थिएनन् । खड्काहरूकै सूचनापछि उनीहरू सीप सिक्न सिन्धुपाल्चोक पुगे । स्लेट बनाउने सिप सिके । फर्किंदा कालिगढ पनि सँगै लिएर आए । उनीहरूलाई दोरोङस्थित खानी लगे । खानेबस्ने सबै सुविधा उपलब्ध गराए । र, भटाभट आवश्यक आकारमा स्लेट उत्पादनमा जुटे । 

उत्पादित स्लेटबाट आलाम्पुका थामीले पहिलोपटक स्थानीय खड्काको घर छाए । सोही ढुंगा लगेर बिगुस्थित गुम्बा पनि छाए । दोलखामा दोरोङस्थित खानीबाट उत्पादित स्लेटले घर छाउने क्रम सोही वेलादेखि सुरु भयो । तर, संरक्षण क्षेत्रले दुई वर्षदेखि हठात् खानी बन्द गराउँदा मेकबहादुरजस्तै आलाम्पुका २५० स्थानीय थामी घरधुरीको रोजीरोटी संकटमा परेको छ ।

 बिगु गाउँपालिकाकी उपाध्यक्ष देविका थामीले भनिन्, ‘आलाम्पुका थामीहरूसँग खेती गर्ने पर्याप्त जग्गा–जमिन छैन । थोरै भएको जमिनबाट उत्पादित अन्नले दुई महिना पनि खान पुग्दैन । जीवन धान्न एक मात्रै स्रोत स्लेटखानी नै हो । तर, यो दुई वर्षदेखि बन्द छ । जसको प्रत्यक्ष मारमा स्थानीय थामी परेका छन् ।’

खड्काको घर हुँदै बिगुस्थित गुम्बाको छानोसम्म पुगेपछि दोरोङखानीबाट उत्पादित स्लेटले तत्कालीन समाजमा पहिलोपटक ‘ब्रान्डिङ’ हुने अवरसर पायो । खानीबाट उत्पादित स्लेट अब गाउँका घरानीय परिवारको घरका छानोमा पुग्यो । छ्वाली, फलेक र खरबाट छाइएका घरभन्दा स्लेटले छाइएका घर अलग्गै देखिए । सुन्दर मात्रै होइन, टिकाउसमेत हुने भएपछि दोरोङखानीबाट उत्पादित स्लेटको माग अन्य गाउँसम्म हुन थाल्यो । हुँदाहुँदा दोलखाका घरानियाँ परिवारको घर छाउन दोरङखानीको स्लेट अनिवार्यजस्तै बन्न पुग्यो ।

खानीबाट मनग्य आम्दानी हुन थालेपछि आलाम्पुका स्थानीय थामीले खानीलाई आपसमा अंशबन्डा गरे । त्यसवेला छुट्याइएको अंश बाजेबाट बुबामा सर्दै अहिले नातिमा हस्तान्तरण भएर आइपुगेको छ । तर, उनीहरूसँग खानी उपभोगको स्थायी लालपुर्जा छैन । उनीहरूले बनाउन आवश्यक पनि ठानेनन् । तर, सरकारले २७ पुस ०६६ मा जब उक्त क्षेत्र संरक्षण क्षेत्रमा समावेश गर्‍यो, थामीहरूले उपभोग गर्दै आएको खानीबाट पुर्ख्यौली स्वामित्व गुमाए । 

दोरोङखानीको स्लेट दोलखाको पूर्वोत्तर घरानियाँ घरका छानो हुँदै २०१३ सालतिर जब सदरमुकाम चरिकोट आइपुग्यो, बल्ल आलाम्पुस्थित दोरोङको स्लेटखानी सरकारको जानकारीमा आयो । अब सरकारले खानीबाट उत्पादित स्लेट बिक्रीमा कर लगाउने निधो गर्‍यो । पुर्ख्यौली पेसा उपभोगमा एकाएक कर तिर्नु परेपछि स्थानीय थामी विद्रोहमा उत्रिए । उनीहरूले कर तिर्न इन्कार गरे । 

तर, प्रशासनले दबाब दिइरह्यो । आजित भएका स्थानीय थामी २०३३ मा सदरमुकाम चरिकोट आए । तत्कालीन जिल्ला पञ्चायत कार्यालय अगाडि धर्ना कसे । करिब साता दिनको आन्दोलनपछि तत्कालीन प्रशासन र स्थानीय थामीबीच वार्ता भयो । र, खानी स्थानीय थामीले नै उपभोग गर्न पाउने गरी बोलपत्र आह्वान गर्ने र बिक्री वितरण गरेबापत कर तिर्ने सहमति भयो ।

त्यसवेला आन्दोलनमा सहभागीमध्येका बिगु गापा–६ आलाम्पुका स्थानीय ६२ वर्षीय धनबहादुर थामीले भने, ‘जिजुबाजेदेखि हामीले खानी उपभोग गर्दै आएका हौँ । त्यसवेला भएका अंशबन्डा यद्यपि कायम छ । सरकारले अति गरेपछि हामी ०३३ सालतिर आन्दोलन गर्न चरिकोट गयौँ । जिल्लामा धर्ना बस्यौँ । पछि खानी थामीले नै उपभोग गर्न पाउने गरी टेन्डर निकाल्ने सहमति भयो । तर, कर लिने व्यवस्था भने हटाउन सकिएन ।’

जिल्ला प्रशासन कार्यालय दोलखाको तथ्यांकअनुसार आलाम्पुका स्थानीय थामीले तत्कालीन सरकारलाई चर्को शुल्क तिरेर पुर्ख्यौली खानीबाट स्लेट उत्खनन गर्दै आएको देखिन्छ । तत्कालीन जिल्ला पञ्चायत दोलखाले २५ असार ०४३ मा आलाम्पुका स्थानीय धनवीर थामीलाई खानीको स्लेट उत्खनन गर्न अनुमति दिएको देखिन्छ । जसमा करको दर पनि उल्लेख गरिएको छ । खानीबाट स्लेट उत्पादन गर्न उनलाई प्रत्येक ६ महिनामा एकमुस्ट तीन हजार ३८८ रुपैयाँ बुझाउन भनिएको छ । करको दर महँगो भएपछि आलाम्पुका अन्य स्थानीय थामीले स्लेट उत्खनन गर्न अनुमति लिन सकेनन् । तर, स्टेल उत्खनन गर्न भने रोकेनन् । तत्कालीन सरकारसँग उनीहरूले गरेको यो अर्को मौन विद्रोह थियो । 

बिगु गापा–६ का स्थानीय कर्णबहादुर थामीले भने, ‘आलाम्पु थामीको आदिभूमि हो । ढुंगाखानी उनीहरूले नै पत्ता लगाए । उत्खनन पनि उनीहरूले नै गरे । तर, सरकारले पछि चर्को कर लगायो । जुन स्थानीय थामीको पहुँचभन्दा बाहिर थियो । उनीहरूले सरकारलाई कर तिर्न इन्कार गरे । तर, उत्खनन रोकेनन् ।’

०४८ पछि आलाम्पुकै अर्का स्थानीय लालबहादुर थामीले पनि ढुंगा उत्खनन गर्न अनुमति लिए । ०५० सम्म चर्को कर तिरेरै भए पनि कम्पनी नवीकरण गराइरहे । तर, उनले त्यसलाई निरन्तरता दिन सकेनन् । पछि दोक्याङ गैरा सामुदायिक वनभित्र खानी पर्‍यो । वनको उपभोक्ता स्थानीय थामी नै थिए । त्यसो हुँदा खानीबाट स्टेल उत्खनन गर्न उनीहरूलाई केही सहज भयो । जब सरकारले २७ पुस ०६६ मा उक्त क्षेत्रलाई गौरीशंकर संरक्षण क्षेत्रभित्र समेट्यो, स्थानीय थामीको दुर्दिन त्यही बिन्दुबाट सुरु भयो । 

खानी मात्रै होइन, थामीहरूको घना बस्ती रहेको आलाम्पु, क्यार्थल, नाङ्गारा, बिगु, स्याँखु, थामी चागु, खोपा चागु, चिलंखालगायत क्षेत्र अहिले संरक्षण क्षेत्रभित्र पर्छन् । संरक्षण क्षेत्रको अनुमतिविना उनीहरूले खानी उत्खनन गर्न त पाएनन् नै, घरनजिकको जंगलबाट घाँस–दाउरा गर्नसमेत वञ्चित भए ।

रन्थनिएका थामी बिगु गापा–४ सिँगटीस्थित संरक्षण क्षेत्रको कार्यालय पुगे । कार्यालयले केही अवधि खानी उत्खनन गर्न र स्थानीय जंगलबाट घाँस–दाउरा उपभोग गर्न अस्थायी पुर्जी जारी गर्‍यो । तर, त्यसबापत संरक्षण क्षेत्रले चर्को कर असुल्यो । अर्कोतर्फ तत्कालीन जिल्ला विकास समिति (हाल जिल्ला समन्वय समिति)ले पनि उनीहरूबाट कर असुल्यो । रोजीरोटी जोहो गर्नुपर्ने बाध्यताका कारण थामीहरूले सरकारलाई दोहोरो कर तिरिरहे । तर, जब संरक्षण क्षेत्रले दुई वर्षदेखि पुर्जी दिन बन्द गर्‍यो । थामीहरूको रोजीरोटी बन्द भयो । 

आलाम्पुमा थामीको मात्रै दुई सय ५० भन्दा धेरै घरधुरी छ । जग्गाजमिन सरदर प्रतिघरपरिवार तीन रोपनीभन्दा धेरै छैन । उत्पादन भएको अन्नले दुई महिना पनि खान पुग्दैन । त्यसो हुँदा रोजीरोटीका लागि आलाम्पुका स्थानीय थामीको स्लेटखानीभन्दा अर्काे विकल्प छैन । खानी एकाएक बन्द भएपछि वर्ष दिनयता आलाम्पुबाट मात्रै २५ भन्दा धेरै घरधुरी थातथलो छाडेर भारतको पूर्वोत्तर दार्जिलिङ हिँडेका छन् । उनीहरूका घरमा अहिले ताला झुन्डिएको देखिन्छ । 

बिगु गापा–६ का वडाअध्यक्ष टहलबहादुर थामीले भने, ‘खानी बन्द भयो । स्थानीय थामीको रोजीरोटी टुट्यो । बाँच्नै गाह्रो भएपछि स्थानीय थामी थातथलो छाडेर सपरिवार दार्जिलिङ हिँडेका छन् । पछिल्लो वर्षदिनयता आलाम्पुबाट मात्रै २५ भन्दा धेरै घरधुरी दार्जिलिङ हिँडे । अवस्था देख्दा विरक्त लाग्छ ।’

रोजगारको खोजीमा स्थानीय थामी गाउँ छाडेर बसाइँ हिँडेपछि विद्यालयमा विद्यार्थीको चाप पनि घटेको छ । आलाम्पुको एक मात्रै थम्पु माध्यमिक विद्यालयमा गत वर्ष २२५ विद्यार्थी थिए । अहिले घटेर १९८ मा आइपुगेको छ ।

विद्यालयकी प्रधानाध्यापक तुलसी थामीले भनिन्, ‘थम्पु आलाम्पु, क्यार्थल, नाङ्गारा, स्याँखु क्षेत्रको एक मात्र मावि हो । विगतका दिनमा विद्यालयमा खचाखच विद्यार्थी हुन्थे । गत वर्ष पनि दुई सय २५ भन्दा धेरै विद्यार्थी थिए । अहिले विद्यार्थीको संख्या एकाएक घट्न पुग्यो । गाउँबाट बसाइँसराई गरी जानेहरुको क्रम बढ्दो छ । यसको असर विद्यालयमा देखा पर्‍यो ।’

अलाम्पुका थामीको समस्या संसद्मा नउठेको होइन । बागमती प्रदेश सभामा उठ्यो । संघीय संसद्मा पनि उठ्यो । तर, समस्या समाधान हुन सकेन । बागमती प्रदेश सभाका सांसद ठूला थामीले आलाम्पुका थामीको समस्या संसद्मा पटक–पटक उठाएका छन् । तर, सम्बोधन नभएको छैन । 

‘कानुन पालना गरेका हौँ’
गौरीशंकर संरक्षण क्षेत्र राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोषमातहत सञ्चालित छ । पूर्वतर्फ सगरमाथा राष्ट्रिय निकुञ्ज, पश्चिममा लाङटाङ राष्ट्रिय निकुञ्जबीच क्षेत्रलाई समेटेर सरकारले ३ साउन ०६७ मा गौरीशंकर संरक्षण क्षेत्र घोषणा ग¥यो । संरक्षण क्षेत्र राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण ऐन ०२९ र संरक्षण क्षेत्र व्यवस्थापन नियमावली ०५३ अनुसार सञ्चालित छ । 

ऐनको दफा ५ को उपदफा ‘च’मा विनाअनुमति संरक्षण क्षेत्रभित्र खानी, ढुंगा, कंकड, माटोलगायत खनिज पदार्थ खन्न नपाइने उल्लेख छ । त्यस्तै, नियमावलीको नियम १६ को उपनियम ‘ग’मा अनुमति नलिई संरक्षण क्षेत्रभित्र खानी, ढुंगा, कंकड, माटोलगायत खनिज पदार्थ खन्न नपाइने भनिएको छ । कानुनको सोही व्यवस्था कार्यान्वयन गरिँदा केही स्थानीयले असुविधा भोग्नुपरेको बिगु गापा–४ सिँगटीस्थित गौरीशंकर संरक्षण क्षेत्र आयोजनाका प्रमुख तुलसीप्रसाद दाहालले बताए । 

उनले भने, ‘आलाम्पुको स्लेटखानी संरक्षण क्षेत्रभित्र पर्छ । यसअघि उक्त क्षेत्रका स्थानीयलाई स्लेट उत्खनन गर्न पुर्जी दिने गरेका थियौँ । कोभिड–१९ पछि त्यसलाई रोकेका छौँ । बीचमा दिने कोसिस पनि भएको हो । तर, अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोग, राष्ट्रिय निकुञ्ज विभागलगायत निकायबाट स्पष्टीकरण सोधेपछि हाललाई पुर्जी दिने काम बन्द गरिएको छ ।’