टर्कीमा दोहोरिने रक्तपातपूर्ण इतिहासले बढार्नेछ एर्दोगानको शासन

दुई हप्ताअघि इस्तानबुलका विपक्षी नेता तथा मेयर एकरेम इमामोग्लुलाई पक्राउ गरेपछि टर्कीमा गत शनिबार सबैभन्दा ठुलो सरकारविरोधी प्रदर्शन भयो । इस्तानबुलमा सो प्रदर्शन आयोजना गर्ने इमामोग्लुको रिपब्लिकन पिपुल्स पार्टी (सिएचपी)का नेता ओजगुर ओजेलले एक्समा दाबी गरे कि भिडमा २२ लाख मानिस थिए । अधिकांश रिपोर्टहरूले प्रदर्शनकारीको संख्या लाखौँमा रहेको बताए । भेलामा प्रतिबन्ध, यातायात सेवामा कडा रोक र पक्राउ पर्ने वास्तविक सम्भावनाको बाबजुद उल्लेख्य संख्यामा प्रदर्शनकारी कार्यक्रममा सहभागी भएका थिए ।

यो सबै मार्च १९ को बिहान सुरु भयो । काममा जान तयार हुँदै गर्दा इमामोग्लुले थाहा पाए कि उनलाई हिरासतमा लिइँदै छ । उनले आफ्ना समर्थकका लागि तुरुन्तै भिडियो सन्देश रेकर्ड गरेः ‘सयौँ प्रहरी मेरो ढोकामा छन् । हामी ठुलो धम्कीविरुद्ध छौँ । तर, म पछि हट्नेछैन,’ उनले एक उग्र सन्देशमा घोषणा गरे । ‘यो अनैतिक र अत्याचारी दृष्टिकोण निःसन्देह हाम्रा जनताको इच्छाले उल्ट्याउनेछ ।’ इमामोग्लुलाई इस्तानबुलको उच्च सुरक्षा प्रहरीचौकीमा लगिएको थियो र पछि भ्रष्टाचार र आतंकवादको झुटा आरोपमा औपचारिक गिरफ्तारीपछि देशको कुख्यात सिलिभ्री जेलमा सारिएको थियो । गिरफ्तारीले टर्कीभर ठुलो विरोधको लहर निम्त्यायो, जसले राष्ट्रपति रेसेप तैयप एर्दोगानको २२ वर्षको शासनका लागि सबैभन्दा ठुलो खतरा खडा ग¥यो । इस्तानबुलमा २०१३ को गेजी विद्रोेहपछि टर्कीले यति ठुलो विरोध प्रदर्शन देखेको थिएन । १२ वर्षअघिको प्रदर्शनलाई उनको शासनले क्रूर दमन गरेको थियो । 

 किन त्रसित  छन् एर्दाेगान ?
२०२८ को राष्ट्रपति पदको उम्मेदवारको रूपमा आफ्नो रिपब्लिकन पिपुल्स पार्टी (सिएचपी)ले छनोट गर्ने अपेक्षा गरेको केही दिनअघि इमामोग्लुलाई हिरासतमा लिइएको थियो । लामो समयदेखि एर्दोगानको मुख्य राजनीतिक प्रतिद्वन्द्वीको रूपमा हेरिएका इमामोग्लु नजरबन्द गरिनुअघि नै जनमत सर्वेक्षणमा अगाडि थिए । उनको गिरफ्तारीको पूर्वसन्ध्यामा इस्तानबुल विश्वविद्यालयले इमामोग्लुको डिग्री रद्द ग¥यो, जसले गर्दा उनी राष्ट्रपति पदका लागि उम्मेदवार हुन अयोग्य ठहरिए । टर्कीमा राष्ट्रपति पदका उम्मेदवारका लागि उच्च शिक्षा अनिवार्य छ । २०२८ सम्म देशमा राष्ट्रपति चुनाव हुनेछैन र एर्दोगान तेस्रो कार्यकालको लागि उम्मेदवार हुन योग्य छैनन् । त्यसोभए उनले किन चिन्ता लिनु पर्छ ? टर्कीका अधिकांश विश्लेषकहरू र राजनीतिक पर्यवेक्षकहरू विश्वास गर्छन् कि एर्दोगानले आफूलाई योग्य बनाउन संविधान संशोधन गर्नेछन् र आगामी निर्वाचनमा सहभागी हुनेछन् । उनलाई थाहा छ कि मतदानमा उनलाई हराउन सक्ने एक मात्र व्यक्ति इमामोग्लु हुन् ।

 प्रभावशाली र चतुर इमामोग्लु 
इमामोग्लु राजनीतिक रूपमा चतुर छन् र उनी एर्दोगानजत्तिकै लोकप्रिय हुन सक्छन् । उनले देशको सबैभन्दा ठुलो सहर र यसको आर्थिक इन्जिन इस्तानबुलमा मेयरको चुनावमा एर्दोगानका उम्मेदवारहरूलाई तीनपटक पराजित गरेर आफ्नो चुनावी शक्ति प्रमाणित गरेका छन् । सन् २०१९ मा इमामोग्लुसँग इस्तानबुलको हार टर्कीका राष्ट्रपतिका लागि अपमानजनक थियो । चुनाव रद्द गरियो र नयाँ मतदानको आदेश दिइयो । तर, राष्ट्रपतिको घाउमा नुनचुक छर्कने गरी इमामोग्लु अझ ठुलो अन्तरले पुनः निर्वाचित भए । सन् २०२४ मा तेस्रोपटक इस्तानबुलको मेयरको चुनावमा इमामोग्लुको विजयले एक शक्तिशाली राजनीतिज्ञको रूपमा उनको स्थितिलाई बलियो बनायो र उनलाई टर्कीको शीर्ष कार्यालयमा एर्दोगानको पकडलाई चुनौती दिने व्यक्तिको रूपमा चिनायो । परम्परागत रूपमा, इस्तानबुललाई नियन्त्रण गर्ने जोकोहीले टर्कीलाई पनि नियन्त्रण गर्छ । एर्दोगान आफैँले सहरमा आफ्नो राजनीतिक करिअर सुरु गरे र राष्ट्रिय नेता बन्नुअघि मेयरको पदमा पुगे । 

ठुलो विरोध प्रदर्शनको कारण यो पनि हो । धेरैजसो प्रदर्शनकारी जेनेरेसन जेड छन्, जसले एर्दोगानलाई मात्र राष्ट्रिय नेताको रूपमा देखेर हुर्किए । उनीहरूले अब एर्दोगानको विकल्प देखेका छन् । ठुलो संख्यामा युवा बाहिर निस्किरहेका छन् किनभने उनीहरूको प्रदर्शन अब इमामोग्लुको गिरफ्तारीको विरोधमा मात्र सीमित छैन, बरु टर्कीको लोकतन्त्रलाई बचाउनका लागि पनि हो । तिनीहरू एर्दोगानको बढ्दो निरंकुश शासनको अन्त्य हेर्न चाहन्छन्, जुन अवधिमा उनले देशको न्यायपालिका, प्रहरी र सेनामा व्यापक प्रभाव प्राप्त गरेका छन् । 

विगतमा जस्तै एर्दोगानले विरोध प्रदर्शनलाई दबाउन आफ्नो सबै शक्ति प्रयोग गरिरहेका छन् । रेल स्टेसन बन्द गरिएका छन् । इस्तानबुलको प्रतिष्ठित तक्सिम स्क्वायरलाई घेराबन्दी गरिएको छ । विरोध स्थलमा पुग्न खोज्ने सवारीसाधन रोकिएका छन् । र, लगभग २,००० मानिसहरूलाई पक्राउ गरिएको छ, जसमा एक दर्जन पत्रकार र वकिल पनि छन् । पक्राउ पर्नेहरूमा इमामोग्लुका अधिवक्ता मेहमेट पेहलिभान र सिएचपीका युवा अनुहार २१ वर्षीय बर्के गेजगिन पनि छन् । एक स्विडेनी पत्रकारलाई जेल पठाइएको छ र बिबिसी संवाददाता मार्क लोबेनलाई निष्कासन गरिएको छ । उल्लेखनीय कुरा के छ भने देशभित्र र विदेशमा विरोध प्रदर्शनका तस्बिर फैलिन नदिन फोटोग्राफरहरूलाई विशेष रूपमा लक्षित गरिएको छ । ५० वर्षदेखि इस्तानबुलका बासिन्दा तथा नोबेल पुरस्कार विजेता ओरहान पामुकले भने, ‘मैले विगत केही दिनमा सडकमा देखेका तथााकथित सुरक्षा उपाय यसअघि देखेको थिइनँ ।’ तथापि, एर्दोगानको दमनले अहिलेसम्म काम गरेको छैन । गत हप्तामा प्रदर्शनकारीहरूको संख्यामा पनि उल्लेख्य वृद्धि भएको छ ।

 दोहोरिएला इतिहास ?
इतिहास आफैँ दोहोरिरहेछ जस्तो देखिन्छ । सन् १९९८ मा इस्तानबुलको मेयर हुँदा एर्दोगानलाई जातीय घृणा फैलाएको आरोपमा पक्राउ गरिएको थियो र चार महिना जेल चलान गरिएको थियो । गिरफ्तारीले उनलाई अझ लोकप्रिय बनायो र राष्ट्रिय मञ्चमा ल्यायो । त्यसले उनलाई प्रधानमन्त्री र त्यसपछि टर्कीको राष्ट्रपति बन्न मद्दत ग¥यो । के यस्तै नियति इमामोग्लुको पर्खाइमा छ ? कसैले पनि निश्चित रूपमा भन्न सक्दैन । तर, एर्दोगानको कदमले जेलमा परेका इस्तानबुलका मेयरलाई राष्ट्रपतिका लागि सबैभन्दा ठुलो राजनीतिक खतराको रूपमा हेरिएको संकेत गर्छ । 

एर्दोगान र इमामोग्लु दुवै टर्कीको कालो सागर क्षेत्रबाट आएका हुन् र आफ्ना आमाबाबुसँग इस्तानबुल सरेका थिए र सहरमै हुर्केका थिए । इमामोग्लु धर्मनिरपेक्षतावादीमाझ बढी लोकप्रिय भए पनि एर्दोगानलाई एनाटोलिया क्षेत्र, टर्कीको एसियाली भाग र ग्रामीण क्षेत्रहरूमा नायकको रूपमा हेरिन्छ । उनले आफ्नो आधार विस्तार गर्न राजनीतिक इस्लामको प्रयोग गरेका छन् । वास्तवमा सन् १९९८ मा एर्दोगानलाई पक्राउ गरी जेल हाल्नुको कारण उनले मुस्तफा केमाल अतातुर्कद्वारा स्थापित आधुनिक टर्की राज्यको कडा धर्मनिरपेक्ष सिद्धान्तहरूलाई एउटा कविता सुनाएर चुनौती दिएका थिए । ‘मस्जिदहरू हाम्रा ब्यारेक हुन्, गुम्बजहरू हाम्रा हेलमेट हुन्, मीनारहरू हाम्रा संगीन हुन् र विश्वासीहरू हाम्रा सिपाही हुन् ।’ उनले कवितामार्फत भनेका थिए । 

उनको पार्टीमाथि प्रतिबन्ध लगाइएको थियो, तर रिहा भएपछि एर्दोगानले नयाँ राजनीतिक समूह गठन गरे । सत्तामा आएपछि उनले आफ्नो इस्लामी आधार विस्तार गरे । पहिले २००३ बाट प्रधानमन्त्री र त्यसपछि २०१४ देखि प्रत्यक्ष निर्वाचित राष्ट्रपतिको रूपमा एर्दोगानले आफूलाई एक प्रजातान्त्रिक इस्लामाबादीको रूपमा चित्रण गर्ने प्रयास गरेका छन् । उनले टाउकोमा स्कार्फ लगाउने प्रतिबन्ध हटाए । यद्यपि, उनले टर्कीका जनतालाई धेरै बच्चा जन्माउन पनि आग्रह गरेका छन् । चार सन्तानका पिताको रूपमा उनले घोषणा गरे कि ‘कुनै पनि मुस्लिम परिवारले’ जन्म नियन्त्रण वा परिवार नियोजनको बारेमा विचार गर्नुहुँदैन । ‘हामी हाम्रा सन्तानहरूलाई बढाउनेछौँ,’ उनले मे २०१६ मा भनेका थिए । एक वर्ष पछि उनले युरोपमा बस्ने टर्कीका जनतालाई कम्तीमा पाँच सन्तान जन्माउन अपिल गरे । उनी पुरुष र महिलाको समान अधिकारमा पनि विश्वास गर्दैनन् । धेरै टर्कीहरू त्यस्ता विचार र एर्दोगानको राजनीतिक इस्लाम नीतिसँग सहज छैनन् किनकि तिनीहरू अझै पनि अतातुर्कको धर्मनिरपेक्ष सिद्धान्तहरूमा विश्वास गर्छन् ।

न्यायपालिकामाथि नियन्त्रण
एर्दोगानले २०१६ को असफल सैन्य विद्रोेहलाई आफ्ना आलोचकविरुद्ध ठुलो दमन सुरु गर्ने माध्यमको रूपमा प्रयोग गरेका थिए । उनले विद्रोहीलाई गुलेन आन्दोलनसँग सम्बन्धित रहेको आरोप लगाए । गुलेन आन्दोलन टर्कीका दिवंगत मुस्लिम विद्वान् फेतुल्लाह गुलेनको शिक्षाबाट प्रेरित थियो, जसलाई विद्रोहको प्रयास गरेको आरोप लगाइयो । एर्दोगानले एक लाख ५० हजारजनालाई सरकारी पदबाट बर्खास्त गरे । पत्रकार, वकिल, विद्यार्थी र अन्य आलोचकसहित ५० हजारलाई पक्राउ गरे । तर, टर्कीहरूका लागि सबैभन्दा चिन्ताजनक कार्य न्यायपालिकामा शुद्धीकरण थियो । ४३ सयभन्दा बढी न्यायाधीशलाई हटाइयो र ११ सय जनालाई गिरफ्तार गरियो । एर्दोगानका वफादार र अनुभवहीन नयाँ व्यक्तिहरूलाई नियुक्त गरियो । लगभग १६ सय वकिलहरूलाई मुद्दा चलाइयो र करिब ५०० जनालाई लामो जेलसजाय सुनाइयो । २०१७ को संविधान संशोधनपछि न्यायाधीश नियुक्त गर्ने तरिका पनि परिवर्तन भयो । राष्ट्रपतिले अब न्यायाधीशलाई नियुक्त गर्ने र बर्खास्त गर्ने समितिका चार सदस्य नियुक्त गर्छन् । सात सदस्य संसद्द्वारा नियुक्त हुन्छन्, जहाँ एर्दोगानको बहुमत हुन्छ र बाँकी दुई न्यायमन्त्री र उनका एक उपाध्यक्ष हुन् । 
(भारतीय समाचार संस्था एनडिटिभीबाट)