मुख्य समाचारफ्रन्ट पेजसमाचारदृष्टिकोणअर्थअन्तर्वार्ताखेलकुदविश्वफिचरप्रदेशपालिका अपडेट
  • वि.सं २०८० चैत १५ बिहीबार
  • Thursday, 28 March, 2024
२०७८ असार ७ सोमबार ०७:१२:००
Read Time : > 5 मिनेट
दृष्टिकोण प्रिन्ट संस्करण

दलितमुक्ति : अम्बेडकर र मार्क्सवाद

अम्बेडकरले दलित उत्पीडन अन्त्य गर्ने उपाय सुझाउनुको साटो आक्रोशको निसाना ‘बुद्धिजीवी ब्राह्मण’लाई बनाए

Read Time : > 5 मिनेट
२०७८ असार ७ सोमबार ०७:१२:००

नेपालमा पहिलोपटक वि.सं. १९९७ सालमा बाग्लुङका सर्वजित विश्वकर्माले ‘विश्व सर्वजन संघ’को गठन गरेर दलित अधिकारका निम्ति आवाज उठाएको इतिहास पाइन्छ । तर, सर्वजित विश्वकर्माको यो प्रयत्न मन्दिर जान पाउने, जनै आदि संस्कार गर्न पाउनुपर्ने र समान शिक्षाको आग्रहजस्ता सुधारसम्म मात्र सीमित देखिन्छ । यत्तिकै निम्ति पनि सर्वजित विश्वकर्माले तत्कालीन राणाशासक र उच्चजातीय समुदायबाट जेल र यातना भोग्नुपरेको थियो । यसरी नै २००७ सालमा काठमाडौंमा नेवार समुदायभित्रको दलित उत्पीडनविरुद्ध शीर्षनाथ कपालीले संघर्ष गरेको इतिहास पाइन्छ । दलित उत्पीडनविरुद्धका सामाजिक संघर्षका उदाहरण पश्चिम नेपाल तथा तराई मधेसमा पनि पाइन्छन् । 

दलित उत्पीडनबाट मुक्तिका निम्ति योजनाबद्ध संघर्ष र राजनीतिक सत्तामा समान सहभागिताको अर्थमा भने राजनीतिक पार्टीहरूले पहल लिएका थिए । दलित उत्पीडन पुनर्जन्मको पाप र अटल भाग्यको परिणाम नभई सत्ताको आवश्यकतापूर्ति गर्न समाजको बहुल अंशलाई बलजफ्ती र षड्यन्त्रपूर्वक उत्पीडनको नर्कमा धकेलिएको हो र यसबाट मुक्तिका निम्ति शोषणयुक्त सत्ताको उच्छेद र नयाँ सत्तामा समान हैसियतमा सहभागिताको राजनीतिक अभिप्राय राणाविरुद्ध लडिरहेका प्रजापरिषद् र पछि कम्युनिस्ट पार्टीका दस्ताबेजमा पाइन्छ ।

नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा अधिकांशतः वर्गीय रूपमा गरिब र निम्नमध्यम वर्ग र जातीय रूपमा दलितको सहभागिता यसैको परिणाम हो । यसैकारण वैचारिक र भौतिक दुवै स्तरमा अभिजात्य र धनी वर्ग सधैँ यसविरुद्ध रहँँदै आएको छ । नेकपा माओवादीले नेपालमा शोषणका मुख्य चार रूप वर्गीय, जातीय, क्षेत्रीय र लैंगिकलाई चिन्हित गरेर ०५२–०६२ को माओवादी जनयुद्धमा समावेश गर्नु यसै चिन्तनको विस्तार हो । 

तर, देशमा गणतन्त्र स्थापनापछि गैरवैचारिक र गैरजनवादी राजनीतिक अभ्यासका कारण सामाजिक समुदायभित्र राजनीतिप्रतिको उदासीनता र अविश्वास बढ्दै गएको देखिन्छ । आफ्ना आधारभूत वैचारिक मान्यता तथा संंघर्षबाट विचलित कम्युनिस्ट पनि अपवाद छैनन् । यसलाई विडम्बना नै भन्नुपर्छ कि कम्युनिस्टको नामबाट रातो रंग देखेर तर्सने गोरुझैँ तर्सने पुँजीपतिहरू पनि कम्युनिस्ट नामधारी पार्टीमा अटाएर सत्तामा नियन्त्रण गरिरहेका छन् । यस्तोमा कम्युनिस्ट आन्दोलनप्रति जनताको उदासीनता तथा अविश्वासलाई अस्वाभाविक मान्न सकिँदैन । यसले कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई नयाँ किसिमले उठान र संयोजन गर्नुपर्ने कार्यबोध गराउँछ ।

कम्युनिस्ट शक्तिमा देखिएको यस वैचारिक विचलन र पलायनले उत्पीडित समुदायभित्र आ–आफ्ना नयाँ प्रतीक, बिम्ब र समग्रमा अस्तित्ववादी आन्दोलनको स्पेस सिर्जना गरिरहेको देखिन्छ । विगत केही वर्षदेखि समग्र मुक्तिको माक्र्सवादी क्रान्तिकारी दृष्टिकोणको साटो राजनीतिक रूपमा उदारवादी पुँजीवाद र सामाजिक परिवर्तनमा सुधारात्मक क्रमिक विकासका पक्षधरहरूले डा. अम्बेडकरलाई दलितमुक्तिको प्रतीकका रूपमा प्रस्तुत गरिरहेका छन् । नेपाली राजनीतिक परिदृश्यमा डा. अम्बेडकरलाई नयाँ झन्डा बनाउनेहरू मुख्यतः दुईखाले समूहमध्ये एउटा उदार पुँजीवादबाट विकसित ‘पहिचानको राजनीति’ (आइडेन्टिटी पोलिटिक्स) बाट प्रेरित छ, र अर्को कम्युनिस्ट आन्दोलनबाट विचलित र दलितमुक्तिको नयाँ भविष्यको खोजीमा रहेकाहरूको समूह छ । 

डा. भीमराव अम्बेडकर भारतीय राजनीतिमा दलित अधिकारवादी संघर्षका सबैभन्दा अग्ला अनुहार हुन् । विशेषगरी उन्नाइसौँ शताब्दीमा महाराष्ट्रमा ज्योतिराव फुले र सावित्रीबाई फुलेबाट सत्यशोधक मण्डलका रूपमा सुरु भएको दलित अधिकारको सामाजिक आन्दोलन र दक्षिण भारतीय द्रविड अधिकार आन्दोलनका प्रणेता अनिश्वरवादी रामास्वामी पेरियारको परम्परामा डा. अम्बेडकरले दलित आन्दोलनलाई समग्र राजनीतिक आन्दोलनभन्दा स्वतन्त्र अस्मितावादी आन्दोलनका रूपमा स्थापित गराएका हुन् । 

मार्क्सवादी  आन्दोलनभित्रको एउटा हिस्सा डा. अम्बेडकरको वैचारिकतामा निकटता महसुस गर्छ, एकखाले समन्वय पनि चाहन्छ । तर, दलित उत्पीडनबाट मुक्तिका निम्ति डा. अम्बेडकरको सुधारात्मक चिन्तन र माक्र्सवादविरोधी निष्कर्ष, समस्याका रूपमा देखिन्छ ।  ‘बुद्ध र मार्क्स ’ नामक पुस्तकमा डा. अम्बेडकरले एक ठाउँमा लेखेका छन्– ‘मार्क्सवादमा  राम्रा कुरा जति छन्, बुद्धले पहिल्यै भनिसकेका थिए, र नयाँ जति छन्, ती गलत छन् ।’ उनले गलत भनेका नयाँ कुरा बल प्रयोगको सिद्धान्त, सर्वहारा अधिनायकत्व र सर्वहारा क्रान्ति जस्ता माक्र्सवादका मूल प्रस्थापनाहरू हुन् । 

वैचारिकीमा वस्तुगतभन्दा निजी अनुभूतिमा बढी आधारित डा. अम्बेडकर, दलितमुक्तिको योजनाबद्ध संघर्षको परियोजना सार्नुभन्दा जाति परिवर्तन, अन्तर्जातीय विवाह र आरक्षणजस्ता सुधारात्मक उपाय अगाडी सार्छन् । वस्तुतः उनी जातिहरूको उन्मूलन असम्भव ठान्छन् ।

नेपालमा मार्क्सवादी  आन्दोलन ‘ब्याक फुट’मा देखिए पनि वर्गीय होस् अथवा जातीय, समग्र मुक्तिको प्रश्नमा वर्गसंघर्षका मार्क्सवादी  विचार र पद्धति अहिले पनि विकल्पहीन छन्

आफ्नो प्रसिद्ध निबन्ध ‘जाति–उन्मूलन’ (एनिहिलेसन अफ कास्ट) मा उनले यस्तै निष्कर्ष प्रस्तुत गरेका छन् । उनका विचारमा ‘प्रत्येक देशमा बुद्धिजीवी वर्ग नै सबैभन्दा प्रभावशाली वर्ग हुने गर्छ र हिन्दुहरूमा बुद्धिजीवी ब्राह्मण मात्र छ, जो जातिप्रथाको समाप्तिका निम्ती कहिल्यै तयार हुँदैन । धर्मनिरपेक्ष ब्राह्मणहरू पनि आफ्ना नातागोतासँग जोडिएको हुनाले पुरोहित ब्राह्मणविरुद्ध उभिँदैनन् । बाँकी हिन्दू समाजका जाति पनि जातिप्रथा समाप्तिका निम्ति तयार हुँदैनन् ।’ 

उनी जातिहरूको उन्मूलनका निम्ति अन्तर्जातीय विवाहलाई पनि उपायको रूपमा प्रस्तुत गर्छन् । तर, यो धार्मिक आस्था, चलन र सिद्धान्तविरुद्ध छ, त्यसैले मानिसको चेतनालाई धर्ममुक्त नगरेसम्म यो पनि सम्भव छैन । यसनिम्ति एउटा तथ्यसंगत र तार्किक सांस्कृतिक आन्दोलन आवश्यक छ । तर, डा. अम्बेडकर यसभन्दा भिन्न बाटो देखाउँछन् । उनको विचारमा जातिप्रथाको अन्त्य असम्भव छ र यसमा कैयौँ युग लाग्नेछ । यस्तोमा यसै व्यवस्थाभित्र राहत र सुविधाका निम्ति दबाब सिर्जना गर्ने र पुँजीवादी विकाससँगसँगै जाति व्यवस्थाको प्रभाव कम हुँदै जाने प्रतीक्षा गर्नु नै उचित हुनेछ ।

उनले जातीय उत्पीडनबाट मुक्तिको एउटा बाटो धर्मान्तरणलाई पनि देखे पनि उनी पूर्ण विश्वस्त थिएनन् । ‘जाति–उन्मूलन’मा उनी दलितलाई सोध्छन्– इसाई धर्म ग्रहण गरेपछि तिमीहरूलाई गाउँको कुवाबाट पानी खान दिन्छन् ? र, आफैँ उत्तर दिन्छन्– अहँ ! दिँदैनन् । उनलाई धर्मान्तरण सफल विचार होइन भन्ने थाहा थियो । यसैले होला, उनले धर्म परिवर्तन गर्ने निर्णय त सन् १९३० तिरै गरिसकेका थिए, तर बौद्ध धर्ममा धर्मान्तरण १९५६ मा मृत्युभन्दा केही पहिले मात्र गरे । डा. अम्बेडकरको यो अन्तिम निर्णय हतासामा लिइएको थियो सायद ।

डा. अम्बेडकरको सुधारात्मक विचार उनको विशिष्टता र कमजोरी दुवै हो । उनले दलित उत्पीडनको मूल कारण ‘ब्राह्मणवाद’ भने । तर, यसको समाप्तिका निम्ति कुनै समुचित उपाय सुझाउनुको साटो उनले आफ्नो आक्रोशको निसाना ‘बुद्धिजीवी ब्राह्मण’लाई बनाए । उनको यस निरपेक्ष आक्रोशमा ब्राह्मण आमाबाबुबाट जन्मेका तर ब्राह्मणवादविरुद्ध वैचारिक रूपमा जीवनपर्यन्त लड्ने, ज्यान दिने बुद्धिजीवी पनि परेका छन् ।

डा. अम्बेडकर र उनीपछिको अम्बेडकरवादी चिन्तनमा राजनीतिक आन्दोलनका विफलता (विशेषगरी जातीय अधिकारको प्रश्न) मा र पक्ष वा विपक्षमा हुनुका कारण वैचारिकता र वर्गीयताभन्दा पनि पुख्र्यौली जातीय परिचय अर्थात् ब्राह्मण हुनुमा बढी हेरिन थाल्यो । यो सबैभन्दा तिखो मार्क्सवादीसँग नै देखियो । यद्यपि अम्बेडकरवादी चिन्तनको एकलकाँटेपना तथा सुधारात्मक रबैयाको सबैभन्दा तिखो आलोचना गर्ने माक्र्सवादी नै वैचारिक र सैद्धान्तिकस्तरमा दलितमुक्तिको आन्दोलनलाई खुला हृदयले समर्थन गर्ने गर्छन् । आफ्नो जीवनकालमा भने डा. अम्बेडकर आमूल परिवर्तनकारी कम्युनिस्टभन्दा सांस्कृतिक रूपमा मध्यपन्थी हिन्दू तथा राजनीतिक रूपमा बुर्जुवा चिन्तन बोकेका गान्धी, नेहरू र पटेल जस्तासँग नै बढी निकट थिए । 

मार्क्सवादलाई अम्बेडकरवादसँग समन्वय गर्नै हुँदैन भन्ने पनि छैन, न त दलितमुक्ति परियोजनामा अम्बेडकरको भूमिकालाई पूर्णतः खारेज गर्न सकिन्छ । तर, अम्बेडकरवादबाट कुन–कुन तत्व लिएर माक्र्सवादले आफ्नो कमी पूरा गर्न सक्छ भन्ने त विचार गर्नैपर्छ । यस अर्थमा हेर्दा डा. अम्बेडकरको लोकप्रियता तथा दलित वर्गको उनीप्रतिको आसक्तिबाहेक लिनलायक अरू केही देखिँदैन ।

उनको सैद्धान्तिकतामा विशेष देखिने ब्राह्मणवादबारे शास्त्रीय माक्र्सवादमा अपेक्षाकृत न्यून बहस भएको देखिए पनि विगत ७० वर्षमा यसबारे मार्क्सवादी  आन्दोलनभित्रै व्यापक बहस र समझदारी उत्पन्न भएको छ । यसैकारण, पहिचानको राजनीतिको उदय नभएसम्म दक्षिण एसियामा मार्क्सवादी  आन्दोलनले नै जाति, दलित र नारीमुक्तिको नेता आन्दोलनको भूमिका खेल्दै आएको छ । यस अर्थमा बरु अम्बेडकरवादी आन्दोलनले मार्क्सवादबाटै सिक्नुपर्ने देखिन्छ । 

नयाँ पत्रिका दैनिकको गत शनिबारको विशेषाङ्क ‘झन् नयाँ’मा डा. अम्बेडकरको ‘जाति–उन्मूलन’ नामक निबन्धमाथि अरुन्धती रोयको पुस्तकाकार भूमिका ‘दि डक्टर एन्ड दि सेन्ट...’माथि एउटा समीक्षा छापिएको रहेछ । प्रायः दलित विषयमाथि कलम चलाउने राज रजक र टासी टेवाद्वारा संयुक्त रूपमा लेखिएको यस समीक्षामा पनि ब्राह्मणप्रतिको निरपेक्ष आक्रोश प्रकट भएको छ ।

कतिसम्म भने अरुन्धती रोयको सकारात्मक प्रयत्नलाई पनि ‘उल्टो ज्ञानलाई नियन्त्रण गर्ने’ अर्थमा प्रस्तुत गर्ने प्रयास गरिएको छ । ‘दि डक्टर एन्ड सेन्ट’मा मलाला युसुफजाईलाई तालिवानले गोली हान्दा संसारभरिबाट सहानुभूति र सहयोग प्राप्त भएको, तर महाराष्ट्रकी सुरेखा भोतमांगेलाई उच्च जातीयहरूले सामूहिक बलात्कार गरेर उनका छोराछोरीको हत्या गर्दा पनि कतैबाट सहयोग र सहानुभूति प्राप्त नभएको, मिडिया मौन रहेको चर्चा गरिएको छ ।

यो प्रसंग सुन्ने वा पढ्ने जोकोहीभित्र तत्कालै आक्रोश उत्पन्न हुन्छ । दलितमुक्तिको पक्षमा खडा हुनेभित्र त यस्तो अमानवीय क्रियाकलापलाई सदाका निम्ति समाप्त गर्न हतियार उठाउनै परे पनि पछि नहट्ने भाव पैदा गराउँछ । तर, समीक्षाकारद्वय यसलाई विद्रोह ‘मोडरेट’ गर्ने उच्च जातीय प्रयत्नका रूपमा व्याख्या गर्छन् । अरुन्धती रोयका वैयक्तिक कमजोरी हुन सक्छन्, यसै पुस्तकमा आलोचनाका अनेक ठाउँ हुन सक्छन्, तर उनी ब्राह्मणवादविरोधी र आफ्नो विचारका निम्ति जेलसम्म भोगेकी सक्रिय लेखिका हुन् भन्ने परिचित तथ्य हो ।

अझ समीक्षित पुस्तकमै उनले गान्धीको आलोचनाका निम्ति अम्बेडकरवादी तर्कहरूलाई उपयोग गरेकोबाट पनि उनको पक्षधरता बुझ्न सकिन्छ । यस्तोमा अरुन्धती रोय ब्राह्मण हुन् (जब कि रोय आफैँ यसलाई अस्वीकार गर्छिन्), त्यसैले उनले अम्बेडकरलाई बुझ्न सक्दिनन् भन्ने एउटा जातीय प्राधिकारी भाव यहाँ देखिन्छ । समीक्षामा एकजना भारतीय दलित बौद्धिक नेतालाई उद्धृत गर्दै ‘गैरदलित भएका कारण अम्बेडकरलाई बुझ्न नसक्नेले ‘सनसनीपूर्ण भूमिका लेखेर अम्बेडकरको भूमिकालाई खतरामा पार्न खोजेको’ भनिएको छ । हो, जब आन्दोलनको विचार सुधारात्मक हुन्छ र यथास्थितिमा अवसर खोज्न थाल्छ, त्यस्तोमा वर्चस्वको ध्याउन्नमा विचारभन्दा पनि जाति र अनुहारमा प्राधिकार खोज्न थालिन्छ । अम्बेडकरको आन्दोलनसँग यही भएको हो र ऊ दलित आन्दोलनमा आफूबाहेक अन्यको अस्तित्व स्विकार्न चाहँदैन ।

यथार्थ के हो भने नेपालमा माक्र्सवादी आन्दोलन ब्याकफुटमा देखिए पनि वर्गीय होस् अथवा जातीय, समग्र मुक्तिको प्रश्नमा वर्गसंघर्षका माक्र्सवादी विचार र पद्धति अहिले पनि विकल्पहीन छन् । चिन्ताको विषय भनेको समग्र मुक्तिको एकीकृत संघर्षको ठाउँमा एकल संघर्षका दृष्टिकोण र प्रतीकहरूले उत्पीडित समुदायलाई आकर्षित गर्दै छ । निश्चय नै यो कम्युनिस्ट आन्दोलनको कार्यनैतिक कौशलको अभाव हो र उनीहरूले इतिहासमा गरिएका प्रयोगको सफलता र असफलताबाट सिक्दै आफूलाई नयाँ धरातलमा उभ्याउन सक्नुपर्छ । तर, उत्पीडित समुदायले मुक्तिका निम्ति सर्वहारावादी संघर्षको विकल्प छैन । नपत्याए जनयुद्धकाल सम्झनुस्, जतिवेला गरिबहरू र उत्पीडित दलितहरू धनी वर्ग र पुरातन समाजका निम्ति भयावह देखिएका थिए ।