कर्णालीको समृद्धि मार्ग 

आफ्नै मौलिक स्रोत–साधनको उच्च सदुपयोगबाट मात्रै कर्णालीको समृद्धि मार्ग तय हुन सक्छ

नेपालमा राज्य पुनर्संरचनाले सिंगो मुलुकलाई सात प्रदेशमा विभाजन गरेपछि मध्यपश्चिमबाट छुट्टिएको कर्णाली प्रदेश तुलनात्मक रूपले कमजोर प्रदेश हो । मुलुकमै पिछडिएको कर्णाली अञ्चल यसै प्रदेशमा छ । मुलुकका ७७ जिल्लामध्ये १० जिल्ला रहेको कर्णाली प्रदेशमा सरकारले पछडिएको क्षेत्र निर्धारण गरेका नौ जिल्लामध्ये कर्णालीका पॉच र जाजरकोटसहित ६ जिल्ला यसैमा पर्छन् । यो विवरणले कर्णाली प्रदेश अन्य प्रदेशभन्दा पछाडि रहेको देखाउँछ । तर, कर्णालीको विपन्नताको निराशाजनक तस्बिर खिचिरहँदा हामी यहाँको सम्पन्नताको अथाह सम्भावनालाई भने नजरअन्दाज गरिरहेका हुन्छौँ । कर्णाली सम्पन्नताको उच्च सम्भावना बोकेको प्रदेश पनि हो । 

तत्कालका लागि पछाडि परेको देखिए पनि स्रोत–साधनका दृष्टिले यो प्रदेशका अवसर धेरै छन् । उपलब्ध अवसरको सदुपयोग गर्दै चुनौतीको सामना गर्न सके समृद्ध हुने सम्भावना प्रचुर छ । कर्णाली प्रदेशबाट निर्वाचित जनप्रतिनिधिले निर्वाचित भएलगत्तै गरेका अभिव्यक्ति र प्रतिबद्धता व्यवहारमै उतारेर देखाए, प्रत्येक जिल्लामा यातायातको पहुँच पुगाउन सके यो प्रदेश समृद्ध हुने सम्भावना धेरै छन् । अहिलेका लागि पहुँच (कनेक्टिभिटी) कर्णालीको समृद्धिको ठूलो अड्चन हो । 

कृषिमा सम्भावना : कर्णालीको समृद्धिका आधार धेरै छन् । पर्यटन, अन्य प्रदेशमा उत्पादन हुन नसक्ने कृषि उत्पादन, दुर्लभ वनस्पति तथा जडीबुटी, लोपोन्मुख पशुपक्षीको संरक्षण, जलविद्युत्, खानी, भाषा तथा संस्कृति, दुर्लभ मानवबस्ती, अन्तर्राष्ट्रिय सीमाजस्ता कैयौँ पहिचान नै समृद्धिका मुख्य आधार हुन् । कृषि पनि कर्णालीको समृद्धिको एउटा आधार हो । संसारमै उच्च हिमाली भेगमा उत्पादन हुने मार्सी धान यहॉ फल्छ, जसको बजारमा माग उच्च छ । कर्णाली सरकारले यो प्रदेशलाई अर्गानिक प्रदेश बनाउने लक्ष्यसहित पहिलोपटक ११ करोड ९० लाख बजेट खर्चिएको छ ।

अब कर्णालीले जिल्लाको भूगोलअनुसार कृषि क्षेत्रमा कुन उत्पादन कहाँ हुन्छ भन्ने निर्क्योल गरेर तिनको उत्पादनलाई बढावा दिने गरी कार्यक्रमको योजना तर्जुमा गर्नुपर्छ । अध्ययन गरेर सुविचारित योजनामार्फत अग्र्यानिक उत्पादनमा जोड दिन आवश्यक छ । यहाँको उत्पादन अहिले नै पनि महँगो मूल्यमा बिक्री भइरहेका छन् । निर्यात गर्न सकिने अवस्था पनि छ । उच्च हिमाली भेगमा उत्पादन हुने तिते र मिठे फापरलगायत चिनोको पनि निकै सम्भावना छ । यी खाद्यान्न मधुमेहका रोगीका लागि उपयुक्त मानिएका छन् । कर्णालीका यी मौलिक उत्पादनलाई औषधीजन्य खाद्यका रूपमा बेच्न सक्छाैँ । हिउँदमा सुर्खेत, दैलेख र वर्षायाममा हिमाली जिल्लाले कृषि उपजको उत्पादन गर्छ । त्यसैले, यो प्रदेशमा सदाबहार हरियो तरकारी उब्जाउन सकिन्छ । अन्य स्थानमा नपाइने मुला जातको चोतो यहाँका हिमाली जिल्लामा पाइन्छ । यसको औषधीय महत्व र स्वादबारे जानकारी गराउन सके बजारको सम्भावना छ ।

उच्च हिमाली भेग हुम्लाको लिमी, डोल्पाको छार्का, मुगुको मुगुम भेगमा नाफल पाइन्छ । तिब्बतमा पाइने गहुँ आकारको नाफल अन्त कतै पाइएको जानकारीमा छैन । यहाँको हिमाली भेगमा पाइने आलु र सिमीको स्वाद अन्तको भन्दा भिन्न छ । यहाँको आलु र सिमीको काठमाडौंलगायतका सहरमा माग र मूल्य दुवै राम्रो छ । अत्यन्त स्वादिलो स्याउ मनाङ, मुस्ताङपछि कर्णालीमै पाइन्छ । कर्णालीको स्याउ एक समय बंगलादेशसम्म पुगेको थियो । अनेक समस्याका कारण नियमित हुन नसकेको कर्णालीको स्याउको निकासीले अन्तर्राष्ट्रिय बजार सजिलै लिन सक्ने सम्भावना छ । दैलेखमा सुन्तला खेतीको सम्भावना राम्रो देखिएको छ ।

जडीबुटी र वनपैदावार : कर्णालीको समृद्धि यात्रामा वनपैदावारले पनि योगदान गर्न सक्छ । यहाँ प्रशस्त जडीबुटी पाइन्छन्, जसको प्रशोधन गरेर बेच्न सके राम्रै मूल्य पाउन सकिन्छ । जुम्ला डोल्पा र मुगुमा यार्सागुम्बा प्रशस्तै पाइन्छन् । बर्सेनि करोडौँ मूल्यका यार्सा संकलन भएर निर्यात हुँदै आएका पनि छन् । शाकाहारीलाई आकर्षित गर्ने महँगो गुच्ची च्याउ पाइने प्रदेश पनि यही हो । यो च्याउको व्यावसायिक खेतीतर्फ प्रदेश सरकारले ध्यान दिन आवश्यक छ । सरकारी अध्ययनले पनि यो प्रदेशलाई बहुमूल्य औषधीका कच्चापदार्थ (जडीबुटी)को भण्डारका रूपमा देखाउँछ । वन विभागका पूर्वमहानिर्देशक केशवराज कँडेलका अनुसार हुम्लामा बहुमूल्य जडीबुटी कटुकी, पॉचऔँले, सुगन्धवाल, सतुवा, विष, निरमसी, वन लसुन, लौठ सल्ला, भूतकेस, जटामसी प्रशस्त पाइन्छन् । यस्ता बहुमूल्य र औषधीजन्य जडीबुटीको व्यवस्थित संकलन र निकासी गर्ने हो भने नागरिकको साथै सरकारको आयस्रोतमा समेत वृद्धि हुनेछ । प्रदेश पनि समुद्धितर्फ अग्रसर हुने देखिन्छ । 

पर्यटन : विश्वमा लोप भइसकेका जंगली जनावर र चराचुरुंगी पनि हुम्लाको लिमीमा पाइएका अध्ययनमा देखाउँछ । वन तथा भू–संरक्षण मन्त्रालयको सहयोगमा प्रकृतिका साथी नामक गैरसरकारी संस्थाले ०७३ सालमा गरेको अध्ययनमा विश्वमै दुर्लभ मानिएका स्तनधारी जनावर र नयॉ प्रजातिका चरा कर्णालीमा फेला परेका छन् । विश्वमा दुर्लभ र संवेदनशील मानिएको वनचाैरी सन् २००१ मा मुस्ताङमा रेकर्ड गरिएको छ । त्यसपछि ५५/६० वर्षको बीचमा पहिलोपटक लिमीमा भेटिएको अध्ययनले भन्छ । हुम्लाको लिमी उपत्यकामा जंगली कुकुर, जंगली घोडा पाइन्छन् । यिनको संरक्षण गर्न सके अध्ययन अनुसन्धानकर्ता र पर्यटकहरू भित्र्याउन सकिने सम्भावना छ । उच्च हिमाली भेगमा पाइने नाउर, हिउँ चितुवा, कस्तुरीजस्ता दुर्लभ जंगली जनावर यो प्रदेशको आकर्षण मात्रै होइनन्, आयका सम्भावना पनि हुन् । कर्णालीमा डॉफे, मुनाल, च्याखुराजस्ता चराचुरुंगी पनि प्रशस्तै पाइन्छन् । यसर्थ, कर्णाली प्रकृतिक स्रोत–साधनले भरिपूर्ण छ । कर्णालीलाई सबैभन्दा बढी चाहिएको सडक हो । सडकले कर्णालीको सम्भावनाको प्रस्फुटन गराउन महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ । 

पर्यटनमा पर्याप्त सम्भावना छन् । मुलुककै ठूलो ताल रारा र गहिरो ताल सेफोक्सुन्डो कर्णालीमै छ । सल्यान जिल्लाको स्फस्टिक जस्तो सफा कुपिण्डे दहले पनि उत्तिकै सम्भावना बोकेको छ । हुम्लाको चाङला, गोरख हिमाल, डोल्पाको कान्जिरोवा, मुगु र हुम्ला जिल्लाको बिचमा पर्ने चंखेली हिमाल, रुकुमको सिस्ने हिमाल पनि पर्यटक भित्र्याउने माध्यम हुन् । बझाङ, बाजुरा र हुम्लाको समाना पर्ने सइपाल हिमाललाई पनि कर्णालीले पर्यटनमा उपयोग गर्न सक्नुपर्छ । 

कर्णालीको स्याउ एक समय बंगलादेशसम्म पुगेको थियो । अनेक समस्याका कारण नियमित हुन नसकेको कर्णालीको स्याउको निकासीले अन्तर्राष्ट्रिय बजार सजिलै लिन सक्ने सम्भावना छ । 

आधुनिकताले नछोएको, आफ्नै पौराणिक परम्परा बोकेका हुम्लाको लिमी, मुगुको मुगम, डोल्पाको छार्काभोट भर्जिन स्थान हुन् । अनेकौँ प्राकृतिक, ऐतिहासिक तथा धार्मिक स्थल, गुफा, ताल, छहराले कर्णालीलाई विशिष्ट पहिचान दिएको छ । यहाँको प्रकृति मात्रै मोहक छैन । संस्कृति र ऐतिहासिकता पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण र रोचक छ ।

धार्मिक पर्यटक मात्रै भित्र्याउन सक्ने हो भने पनि कर्णाली प्रदेशको पर्यटन फस्टाउन सक्छ । सञ्चारको पहुँच नहुँदा प्रचारप्रसार हुन नसकेका अनेकौँ धार्मिक स्थलको प्रचारप्रसार अहिलेको सूचना प्रविधिको युगमा सजिलै गर्न सकिन्छ । कर्णालीले ध्यान दिन आवश्यक छ । जुम्लाको चन्दननाथ, हुम्लाको खार्पूनाथ, मुगुको छायानाथ भारतीय पर्यटकका लागि आकर्षक र प्राथमिकताका गन्तव्य हुन सक्छन् । डोल्पाको छल मस्टो, जुम्ला सिंजाको पाण्डव गुफा, सुर्खेतको देउती बज्यै, दैलेखका पादुका जस्ता तीर्थले पनि धार्मिक पर्यटनको सम्भावना राख्छन् । हुम्लालगायत जिल्लामा सदियौँ पुराना गुम्बा, हजाराैँ वर्ष पुराना गुफा जस्ता महत्वका सम्पदा छन् । हुम्ला लिमी हल्जीको ११औँ शताब्दीमा निर्माण भएको हल्जी गुम्बा, हुम्लाकै रल्लिङ गुम्बा, यालबाङको नाम्खाख्याम्जुङ गुम्बा, डोल्पाको डोल्पु गुम्बा, बौद्ध धर्मावलम्बीका निम्ति पवित्र तीर्थ हुन् । मानसरोवर कैलाश प्रवेशद्वार हिल्सा र नेपाली भूमिबाटै मानसरोवर कैलाश पर्वत दर्शन गर्न सकिने लिमी लाप्चालाई अवसरका रूपमा लिन सकिन्छ । नेपालको राष्ट्रिय भाषा ‘नेपाली’ यही प्रदेश अन्तर्गतको जुम्ला जिल्लाको सिन्जाबाट उत्पत्ति भएको मानिन्छ । जुम्लाका राजा अशोक चल्लद्वारा लिखित ताम्रपत्रले हुम्लाको रलिङगुम्बाको महत्वलाई उजागर गर्छ, यस्ता प्राचीन गुम्बालगायत सम्पदाले सजिलै आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकको ध्यान तान्न सक्नेछन् । 

जलविद्युत्, खानी र उद्योग : दैलेख जिल्लाको दुल्लुमा पेट्रोलियम पदार्थको खानी रहेको आकलनमा सर्वेक्षण सुरु भएको छ । पेट्रोलियम पाइए त्यो प्रदेश सरकारको मूल सम्पत्ति हुनेछ । विद्युत्को सम्भावना पनि यो प्रदेशमा धेरै नै छन् । नेपालका ठूला नदीमध्येको कर्णालीबाट हजारौँ मेघावाट क्षमताको विद्युत् उत्पादनको सम्भावना छ । तिलानदी, मुगु कर्णाली, भेरीजस्ता साना नदी पनि जल विद्युत्का सम्भावना हुन् । चीन र भारतजस्ता दुई ठूला छिमेकीबीचको सेतु बनेर लाभ उठाउन सकिने सम्भावना पनि कर्णाली प्रदेशमा छ । कर्णाली कोरिडोरले उत्तर चीन र दक्षिण भारतलाई जोड्दा व्यापारको सम्भावना छ । 

यो प्रदेशमा कच्चा पदार्थ आयात गर्न नपर्ने उद्योग स्थापनाको सम्भावना छ । यहाँ औषधी, मदिरा, जुस, वाइन, बियरजस्ता उद्योग सञ्चालनमा ल्याउँदा कच्चापदार्थ आयात गर्नुपर्नेछैन । यसबाट स्थानीयस्तरमै रोजगारी सिर्जना हुने अवस्था छ । तर, यावत् सम्भावनालाई वास्तविकतामा परिणत गर्न कर्णाली प्रदेशबाट निर्वाचित जनप्रतिनिधिको सोच, प्रतिवद्धता, उत्साह र मिहिनेत आवश्यक हुन्छ । तर, उनीहरूको शक्ति र समय काठमाडौंको सत्ताराजनीतिमै अलमलिएको अवस्था छ । महत्वपूर्ण कुरा, कर्णालीले अरूको सिको गरेर वा मागेर होइन, आफ्नै मौलिक स्रोत र साधनको उच्च सदुपयोग गरेर समृद्धिको मार्ग तय गर्नुपर्नेछ । त्यो नै कर्णालीको समृद्धिको दिगो धरातल हुन्छ ।