- वि.सं २o८१ माघ २३ बुधबार
एच–१ बी भिसाको कथा मुख्यतः वर्गीय विशेषाधिकारको कथा बनेको छ, जहाँ व्यक्तिगत सफलताको उत्सवले गम्भीर प्रणालीगत असमानता लुकाउँछ
आर्थिक वृद्धि सुस्ताएकाले भारतको विकास रणनीतिको अभाव थप प्रस्टिँदै गएको छ । भारतको विश्वशक्ति बन्ने महत्वाकांक्षा विभिन्न उपलब्धिभन्दा मुलुकको आकारमा बढी निर्भर देखिन्छ । यो प्रवृत्ति एच–१ बी भिसासम्बन्धी बहसमा स्पष्ट रूपमा देख्न सकिन्छ, जहाँ सरकार अमेरिकी श्रमबजारका लागि दक्ष जनशक्तिको आप्रवासनलाई राष्ट्रिय हितका रूपमा हेर्छ । विदेशी भूमिमा नागरिकको सुरक्षामा ध्यान दिनु उचित भए पनि उत्कृष्ट प्रतिभा पलायनलाई प्रोत्साहन गर्नु दीर्घकालीन विकासका लागि हानिकारक हुन सक्छ । केही व्यक्तिको अन्तर्राष्ट्रिय सफलताप्रति गर्व गर्नुको सट्टा राष्ट्रको समग्र उन्नतिका लागि संरचनागत सुधारलाई प्राथमिकता दिन आवश्यक छ ।
अमेरिकामा एच–१ बी बहस आप्रवासन नीति र आर्थिक तथा जातीय÷नश्लीय चिन्तासँग जोडिएको छ, जुन कहिलेकाहीँ विभेदका रूपमा प्रकट हुन्छ । यस्ता मुद्दा समाधान गर्नु अमेरिकी नागरिक र नीति–निर्माताको जिम्मेवारी हो । तर, भारतका लागि मुख्य प्रश्न एच–१ बीको संरक्षण होइन, बरु किन विश्वस्तरको प्रतिभा उत्पादन गर्न सक्ने देशले आफ्नै नागरिकलाई पर्याप्त अवसर दिन सक्दैन भन्ने हो । स्मरण रहोस्, ७५ प्रतिशत एच–१ बी भिसा धारक भारतीय छन् । भारतले आफ्नो प्रतिभा पलायनलाई उत्सवका रूपमा हेर्छ । भारतीय मूलका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत र उच्च रेमिट्यान्सलाई राष्ट्रिय गर्वका रूपमा प्रस्तुत गरिन्छ । तर, यो भाष्यले संरचनागत कमजोरी लुकाउँछ, जसले सरकारलाई आवश्यक सुधार र बृहत् मध्यम वर्गीय सफलताका लागि अवसर विस्तार गर्ने जिम्मेवारीबाट उम्किन मद्दत गर्छ ।
एच–१ बी प्रणाली प्रतिभा पलायनको स्पष्ट उदाहरण हो, जसको मूल्य भारतले चुकाउँदै आएको छ । रेमिट्यान्स वृद्धि, ग्लोबल सञ्जाल विस्तार र भारतको सौम्य शक्तिलाई बलियो पार्नेलगायत लाभ देखिए पनि गहिराइमा हेर्ने हो भने असन्तुलन स्पष्ट छन् । भारतले आइआइटीजस्ता सार्वजनिक संस्थामार्फत उत्कृष्ट प्रतिभा उत्पादन गर्न ठुलो लगानी गर्छ, तर यसको प्रत्यक्ष लाभ उठाउन सक्दैन, जबकि अमेरिकाले कुनै खर्च नगरिकनै उत्कृष्ट भारतीय प्रतिभा उपयोग गर्छ ।
एच–१ बी कथा मुख्यतः वर्गीय विशेषाधिकारको कथा बनेको छ, जहाँ व्यक्तिगत सफलताको उत्सवले गम्भीर प्रणालीगत असमानता लुकाउँछ र प्रतिभाले स्वाभाविक रूपमा आफ्नो बाटो पहिल्याउँछ भन्ने भ्रमलाई बल दिन्छ । तर, वास्तविक सफलता निर्धारणमा उच्च शिक्षालय, सशक्त सञ्जाल र संसाधन पहुँचजस्ता संरचनागत लाभलेमहत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन् । समर्थक एच–१ बी अवसरले भारतमा शिक्षामा प्रेरणा थप्छ र प्रतिभा पलायनको भय बढाइचढाइ गरिएको दाबी गर्छन् । यद्यपि विदेशमा अवसर र शैक्षिक महत्वाकांक्षाबिचको सम्बन्ध सत्य भए पनि यो तर्क अपूरो छ । विदेशी अवसरमा निर्भर रहनुले बलियो शिक्षा र रोजगारी प्रणाली निर्माण गर्ने जिम्मेवारी उपेक्षित हुन्छ । विश्वव्यापी अवसरले चाहना बढाउन सक्छ, तर गुणस्तरीय शिक्षामा पहुँच अझै सीमित छ, अर्थात् कडा प्रतिस्पर्धा, परीक्षा प्रश्नपत्र चुहावट, भ्रष्टाचार र विद्यार्थी आत्महत्या यसका प्रमाण हुन् ।
भारतका युवा पलायनको वास्तविक मूल्य प्रतिभा पलायनभन्दा बाहिर छ । यसले बाह्य क्षेत्रमा ध्यान केन्द्रित गर्ने मानसिकता विकास गर्छ, जसले घरेलु सुधारको आवश्यकता घटाउँछ र सरकारले समान अवसर एवं विकास र नवप्रवर्तनको अनुकूल वातावरण सिर्जना गर्ने जिम्मेवारीलाई उपेक्षा गर्न मद्दत गर्छ । प्रश्न भारतीय विश्वस्तरमा सफल हुन सक्छन् वा सक्दैनन् भन्नेमा होइन, उनीहरू निःसन्देह सफल हुन सक्छन् । तर, यो सफलता आन्तरिक रूपमा र सबै जनताका लागि समान रूपले किन सम्भव हुँदैन भन्ने प्रश्न उठ्छ ।
भारत प्रतिभाको सागर हो, तर यसले निकै कम विश्वव्यापी रूपमा प्रतिस्पर्धी कम्पनी वा नोबेल पुरस्कार विजेता उत्पादन गरेको छ । समस्या व्यक्तिगत क्षमता होइन, बरु बलियो संस्थागत संरचनाको अभावमा छ । अर्थात्, स्थिर शासन, पारदर्शी नियमावली, पहुँचयोग्य पुँजी र विधिको शासन । ज्ञानको कदर गर्ने र अनुसन्धानमा लगानी गरेर नवप्रवर्तनलाई प्रवद्र्धन गर्ने वातावरण पनिमहत्वपूर्ण छ । यी कमीले घरेलु नवप्रवर्तन र उद्यमशीलतामा अवरोध पु¥याउँछन्, जसका कारण भारतले रुपान्तरणकारी नवप्रवर्तन विकास गर्न सक्दैन । यो प्रवृत्ति उदाहरणका लागि हालैको भारतको वैश्विक एआई प्रतिस्पर्धाको अनुपस्थितिमा प्रकट भयो ।
भारतको वास्तविक चुनौती भनेको यसको महत्वाकांक्षाको ऊर्जालाई प्रणालीगत सुधारको आन्दोलनमा रुपान्तरण गर्नु हो । रेमिट्यान्स, लगानी, र प्रतिष्ठाका लागि प्रवासी समुदायमा अधिक ध्यान केन्द्रित गर्दा घरेलु संस्थाको विकास कमजोर बन्न सक्छ । आफ्ना उत्कृष्ट प्रतिभा पलायनको उत्सव मनाउनुको साटो भारतले यस्तो वातावरण सिर्जना गर्न ध्यान दिनुपर्छ, जसले विदेश जानुभन्दा देशमै बस्न आकर्षण होस् । यसका लागि प्राथमिकतामै परिवर्तन आवश्यक छ । शिक्षाको गुणस्तर सुधार्नु, पूर्वाधारको पहुँच विस्तार गर्नु, शासनलाई सरल बनाउनु र नवप्रवर्तनका लागि अनुकूल वातावरण प्रवद्र्धन गर्नुमहत्वपूर्ण छ । साँचो ‘आत्मनिर्भरता’ तब मात्र सम्भव हुन्छ, जब सबै भारतीय देशको सीमाभित्र आफ्नो क्षमता पूरा गर्न सक्षम हुन्छन् ।
राष्ट्रिय प्रगति कति नागरिकले विदेशमा सफलता प्राप्त गरे या भारतसँग कति अर्बपति छन् भन्नेले देखाउँदैन, बरु नागरिकले आफ्ना आकांक्षा घरमै पूरा गर्न सक्छन् वा सक्दैनन् भन्नेले देखाउँछ । जबसम्म भारतले आफ्ना प्रणालीगत चुनौतीलाई सम्बोधन गर्दैन, तबसम्म वैश्विक सफलता कथाको गणना गर्ने, तर घरेलु रूपमा तिनलाई पोस्न आवश्यक अवस्थालाई उपेक्षा गर्ने यो विरोधाभासमा फसिरहनेछ ।
(गुप्ता फ्युचर अफ इन्डिया फाउन्डेसनकी कार्यकारी निर्देशक हुन्)
द इन्डियन एक्सप्रेसबाट
