अबका उम्मेदवार सीमित व्यक्तिहरूको स्वार्थका लागि नेताको खल्तीबाट होइन, जनताको घरदैलोबाट आउनुपर्छ 

---

अमेरिकी राजनीतिज्ञ विलियम एम ट्विडले भनेका थिए, ‘मलाई कसले मतदान गर्छसँग तबसम्म मतलब छैन, जबसम्म मैले उम्मेदवार तय गर्छु ।’ हाम्रो लोकतन्त्रको आजको सबैभन्दा ठूलो समस्या यही हो । उम्मेदवार नै अरू कसैले कहीँबाट तय गर्छ, हामीले अरू कसैको उम्मेदवारलाई भोट हालेर अरू कसैको राजनीतिका लागि जिताइदिनुपरेको छ । केही व्यापारी, माफिया या नेताले हाम्रो राजनीतिक दल अनि समग्र निर्वाचनलाई नै एक हिसाबले नियन्त्रण गरिसकेका छन् । चुनावमा दुई चरण निकै महत्‍वपूर्ण हुने गर्छन्– पहिलो, उम्मेदवार चयन । दोस्रो, मतदान । हाम्रो उम्मेदवार चयन नै अपारदर्शी अनि नेताको खल्तीबाट हुने गरेको छ । पहिलो चरणमै अपारदर्शी खेल भइसकेपछि दोस्रो चरणले तात्विक अर्थ राख्दैन ।

हाम्रा केही अभ्यास

१३ असोज, २०७३ मा तत्कालीन विवेकशील नेपाली दलले करिब दुई दर्जन बुद्धिजीवी र पत्रकारसँग साक्षात्कार गर्दै एउटा नीति सार्वजनिक गर्‍यो । जसलाई हामीले नाम दिएका थियौँ– विवेकशील नेपाली दलको उम्मेदवार छनोट नीति । हाम्रो लोकतन्त्र र हाम्रो नेतृत्वले ‘डेलिभरी’ गर्न नसक्नुमा निर्वाचन प्रणालीमा ठूलो समस्या छ र त्यो समस्या उम्मेदवार छनोटबाटै सुरु हुन्छ भन्ने हाम्रो निष्कर्ष थियो । त्यसैले, हामीले भन्यौँ– उम्मेदवार चयनमै सुधार गरौँ ।

हामीले काठमाडौंको मेयरमा कसलाई उठाउने भनेर खुला आह्वान गर्‍यौँ । एउटा निर्णायकमण्डल गठन गर्‍यौँ र यही नीतिअनुसार काठमाडौंको मेयर छान्यौँ । प्रतिस्पर्धाबाट रन्जु दर्शना उम्मेदवार बन्नुभयो । हामीले नयाँ अभ्यास सुरु गरेका थियौँ । त्यतिवेला, खुला आह्वान गर्दा हामीले पाँच सय शब्दमा तपाईंको भिजन लेखेर वा भिडियो बनाएर पठाउनुहोला भन्दा विवेकशील नेपाली दलको नेता बन्न निबन्ध लेख्नुपर्ने भनेर हामीलाई हाँसोको पात्र पनि बनाइएको थियो । खैर, त्यो नवीन प्रयोगको सुरुवात भने पक्कै थियो । त्यसपछि २०७४ सालको प्रदेश सभा र प्रतिनिधि सभाका निम्ति पनि पार्टीले खुला आह्वान गरेको थियो । हामीले पार्टीभित्र र बाहिरका गरेर १५६ जना उम्मेदवार खुला आह्वानबाट उठाएका थियौँ ।

केही दिनअघि आमआदमी पार्टीले पनि पन्जाबमा जनतालाई सोधेर मुख्यमन्त्रीको उम्मेदवार छनोट गरेको हो भनेर दाबी गर्‍यो । आपले नयाँ मुख्यमन्त्री कसलाई बनाउने भनेर जनताबाट राय मागेको थियो । ‘जनता चुन्नेछन् आफ्ना मुख्यमन्त्री’ अभियानअन्तर्गत आपले फोन र सामाजिक सञ्जालमार्फत जनताको अभिमत मागेको थियो । केजरीवालले झन्डै २२ लाख मानिसले अभियानमा आफ्नो राय व्यक्त गरेको बताएका थिए । तीमध्ये ९३ प्रतिशत मत आपका तर्फबाट उम्मेदवार भागवान्त मनको पक्षमा आएको बताएका थिए । यो वैकल्पिक राजनीतिले निम्त्याएको नयाँ बहस हो । जबसम्म केही नीति बदलिँदैन, तबसम्म राजनीति बदलिँदैन । हो, वैकल्पिक राजनीतिले परम्परागत राजनीतिका यस्तै नीतिमा नयाँपन र नवीनता ल्याउने हो ।

अहिलेसम्म आममतदाता नराम्रै–नराम्रामध्येका कम नराम्रो नेतालाई मात्र छान्न बाध्य छन् । देश बनाउन राम्रो नेता चाहिन्छ, तर राम्रो नेता आउन पनि त राम्रो उम्मेदवार उठ्ने माहोल चाहियो नि । उम्मेदवार नै राम्रो नहुँदा जित्ने नेता कसरी राम्रो हुन सक्छ ? फोहोर मुहानबाट कसरी सफा पानी बग्न सक्छ ? त्यसैले, अब नेतृत्व आउने मुहान नै सफा गर्न जरुरी छ । अबका उम्मेदवार सीमित व्यक्तिहरूको स्वार्थका लागि नेताको खल्तीबाट हैन, जनताको घरदैलोबाट आउन जरुरी छ ।

हालको परिस्थितिमा सक्षम व्यक्तिहरूले देशका निम्ति किन योगदान गर्न सकिरहेका छैनन् ? किन योग्य मानिस राजनीतिमा आउन सकिरहेका छैनन् ? किनकि, हामीले जस्तो पार्टी प्रणालीको अभ्यास जसरी गरिरहेका छौँ, त्यो प्रणाली र संस्कारले एउटा निष्ठावान् नागरिकलाई पार्टीको ‘झोले’ बनाउँछ । अझ पार्टीको सम्म त ठिकै हुन्थ्यो होला, तर यहाँ त एउटा गुटको अनि एउटा नेताको गुलामी गर्नुपर्ने स्थिति छ । योगदान गर्नका लागि कुनै न कुनै पार्टीको सदस्य हुनैपर्ने, वर्षौँ एउटा गुटको एउटा नेताको झोला बोकेर हिँड्नुपर्ने, गुटको कोटामा पर्नुपर्ने अनि नेताको चाकडी गर्नुपर्ने परिपाटी नै अहिलेको राजनीतिको योग्यता बनेको छ । यस्तो अवस्थामा कसरी एक निष्ठावान् व्यक्तिले सुसंस्कृत राजनीति गर्न सक्छ र ? त्यसैले, हालको राजनीतिले नै योग्य सक्षम मानिसलाई पाखा लगाउने काम गर्दै छ ।

यहीँनेर एउटा प्रश्न उठ्न सक्छ, के सक्षम मानिसले स्वतन्त्र उम्मदेवारी दिन सक्दैन ? राजनीति भनेको नीति, नेतृत्व र संगठन सबैको मिश्रण हो । अपवादबाहेक हामीले अभ्यास गरेको संसदीय पद्धति अनि बहुदलीय प्रतिस्पर्धामा एउटा व्यक्तिले मात्र परिवर्तन ल्याउन सम्भव छैन । केही वर्षअघिको मणिपुरको विधानसभा चुनावमा १६ वर्ष अनशन बसेर अभियान चलाएकी इरोम शर्मिलाले ९० भोटभन्दा बढी ल्याउन सकिनन् ।

नेपालमै पनि संविधानसभामा सुप्रभा घिमिरेले बागी उम्मेदवारका रूपमा पहिला आफैँले जितेको क्षेत्रमा सय भोट नघाउन सकिनन् । यसबाट के देखिन्छ भने, यो प्रणालीमा संगठनको अहं भूमिका रहन्छ । स्वतन्त्र रूपमा राजनीतिमा योगदान गर्न गाह्रो छ । तसर्थ, राम्रो व्यक्ति अनि राम्रो संगठनको मिश्रण हुन जरुरी छ । अहिले दलहरूले जसरी उम्मेदवार चयन गर्दै छन् त्यसरी राम्रो मान्छे राजनीतिमा आउन सक्दैनन्, तसर्थ अब नीति अनि नियत दुवै बदलेर राम्रो र सक्षम मानिसलाई राजनीतिमा ल्याउन जरुरी छ । अबको राजनीतिक संस्कार र दलको नेतृत्व छनोट नीतिमै १८० डिग्रीको परिवर्तन आवश्यक छ ।

के हो ‘खुला उम्मेदवार’ ?

अबको नयाँ पुस्ताको राजनीतिले राजनीतिलाई गुटको घेराबाहिर लाउन सक्ने ल्याकत राख्नुपर्छ । आफ्नो पार्टीभित्र रहेका नेताहरू मात्र सक्षम भन्ने सोच नै अब असान्दर्भिक र पुरानो भइसक्यो । पार्टीहरूले सही व्यक्तिलाई सही स्थानमा सजिलै स्थापित गर्न सक्ने नीति अख्तियार गर्नुपर्छ । पार्टीकै केन्द्रीय सदस्य बन्न पनि गुटमा नलागी बन्न सक्ने संस्कार अंगीकार गर्न अबको राजनीति सचेत हुनुपर्छ । प्रधानमन्त्रीले आफ्नै पार्टीका सडेगलेका नेतालाई नै मन्त्री बनाउनुपर्छ भन्ने सोच पनि अबको ‘डेलिभरी युग’मा काम छैन । पार्टीको टिकट पाउन, उम्मेदवार बन्न पनि नेताको कृपा चाहिने अभ्यास पनि अब बिस्तारै विस्थापित गरिनुपर्छ । सक्षम नेतृत्व भित्र्याउन उम्मेदवार चयन नीतिमै व्यापक सुधार जरुरी छ । हामीलाई त्यस्तो नीति आवश्यक छ जसले एउटा सक्षम व्यक्तिलाई राजनीतिमा आकर्षण गर्न सकोस् । अहिलेकै दलहरूबाट त्यो सम्भव छैन, तसर्थ यो वैकल्पिक राजनीतिका निम्ति निकै ठूलो मुद्दा ठहरिनेछ । 

देश बनाउन राम्रो नेता चाहिन्छ । राम्रो नेता आउन राम्रो उम्मेदवार उठ्ने माहोल हुनुपर्छ । उम्मेदवार नै राम्रो नहुँदा जित्ने नेता कसरी राम्रो हुन सक्छ ? फोहोर मुहानबाट कसरी सफा पानी बग्न सक्छ ? 

पार्टीबाहिरका स्वतन्त्र नागरिकलाई समेत आकर्षण गर्न खुला उम्मेदवार नीति महत्‍वपूर्ण हुनेछ । यस प्रक्रियाका निम्ति दलले एउटा दलीय निर्वाचन आयोग नै बनाएर काम गर्न जरुरी छ । आयोगले निर्वाचन क्षेत्रअनुसार निर्णायकमण्डल (जुरी) गठन गर्नेछ । निर्णायकमण्डलका बहुसंख्यक सदस्य स्वतन्त्र (पार्टीबाहिरका) हुनेछन् । दुईतिहाइ सदस्य सम्बन्धित क्षेत्रकै सामाजिक, आर्थिक, शिक्षा, पूर्वाधार, प्रशासनिकजस्ता क्षेत्रमा योगदान गरेका व्यक्तिहरू राख्नु राम्रो हुनेछ । जसले उम्मेदवारको क्षमता अनि योग्यता मापन गर्न सकून् । साथै, एकतिहाइ निर्णायकमण्डल भने संगठनको प्रतिनिधित्व गर्ने सदस्यहरू रहन सक्छन् जसले दलको एजेन्डा, मूल्यमान्यता र भावी कार्यदिशाबारे उम्मेदवारको मूल्यांकन गर्न सकून् । यसरी बनेको निर्णायकमण्डलले सन्तुलित निर्णय लिन सक्छ । सक्षम मान्छेलाई उम्मेदवारका रूपमा राजनीतिमा यी तीन चरणबाट ल्याउन सकिन्छ :

१) खुला आह्वान

अबका दिनमा पार्टीको झोला बोकेर हिँड्नु नै कुनै व्यक्तिको योग्यता बन्नु हुँदैन । पार्टीमै लागेको मान्छे मात्रै सक्षम हुन्छ र उसले मात्र देशका लागि योगदान गर्न सक्छ भन्ने हाम्रो आधारभूत बुझाइमै समस्या छ । सक्षम मानिसले पार्टीभन्दा बाहिर रहेर पनि देश अनि समाजका निम्ति योगदान गर्न सक्छ । तसर्थ, पार्टीले ‘मेरिटोक्रेसी’मा विश्वास गरेर पार्टीभित्र र बाहिरका उम्मेदवारलाई समान अवसर दिनुपर्छ । यस प्रक्रियामा सबैको समान पहुँच सुनिश्चित गरिन जरुरी छ । यसका लागि पार्टीले निर्वाचनको घोषणालगत्तै वा निर्वाचनको ६ महिनाअघि आमरूपमा उम्मेदवारीका निम्ति खुला आह्वान गर्नेछ । यही खुला आह्वानबाटै दलको अध्यक्षदेखि एउटा आमनागरिकले समेत सम्बन्धित चुनावी क्षेत्रमा उम्मेदवारीका निम्ति प्रतिस्पर्धा गर्न सक्नेछन् । 

२) योग्यता अनि दूरदृष्टि मापन

राजनीतिमा नेतृत्व योग्य मानिसले नै गर्ने हो । खुला आह्वानपश्चात् पार्टीमा रहेका र स्वतन्त्र व्यक्तिले समेत उम्मेदवारीका लागि दरखास्त दिनेछन् । दरखास्तमा उम्मेदवारले कुन क्षेत्रबाट किन उठ्ने भनेर आफ्नो योग्यता अनि दूरदृष्टि प्रस्तुत गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यसलाई लिखित वा अडियो वा भिडियो, जुन सजिलो हुन्छ त्यही माध्यम प्रयोग गरी सम्बन्धित जुरीसमक्ष पठाइनेछ । ती योजना र नेतृत्वको मूल्यांकन जुरीले गर्नेछ । त्यसपछि, जुरीद्वारा छानिएका व्यक्तिलाई अन्तर्वार्तामा समेत सामेल गराई योग्यताको परीक्षण गरिनेछ । भिजन मात्र होइन, राजनीतिमा आफ्नो भिजन कार्यान्वयन गर्न सक्ने क्षमता पनि हुन जरुरी छ । सबैभन्दा राम्रो गर्ने सक्षम दुई उम्मेदवारका प्रत्यासीलाई आगामी चरणका लागि जुरीले पार्टीको निर्वाचन आयोगमा सिफारिस गर्नेछ । 

३) जनाधार मापन

उम्मेदवारले आफ्नो दूरदृष्टि र नेतृत्व कौशल व्यावहारिक रूपमा जुरीसामु प्रस्तुत गरेपछि अब उम्मेदवारको जनाधार मापन गर्नु जरुरी छ । उम्मेदवारका प्रत्यासीलाई केही समय चुनावी अभियानमा संलग्न गराएर नेतृत्वको क्षमता नाप्न सकिन्छ । जुरीले प्राविधिक र नैतिक पक्ष हेर्नेछन् भने आत्मीयता अनि विश्वसनीयताका लागि जनाधार मापन गरिनेछ । धेरै देशमा उम्मेदवारका प्रत्यासी पहिला नै आन्तरिक प्रतिस्पर्धाबाट आउने गर्छन् । त्यही प्रणालीलाई परिमार्जन गर्दै हामीले कुन ठाउँबाट उठ्ने हो आदर्श स्थितिमा त्यही ठाउँका आमनागरिकबाट माथिका दुई उम्मेदवारलाई भोट हाल्न लगाएर जनाधार मापन गर्ने शैली अपनाउन सकिन्छ । यस प्रक्रियाले नागरिक सहभागिता त बढाउँछ नै साथै, उम्मेदवारप्रति नागरिकको अपनत्व पनि बढाउँछ ।

यसरी खुला प्रतिस्पर्धा, योग्यता, क्षमताको मापन र जनाधार हेरेर पार्टीका तर्फबाट एउटा योग्य, इमान्दार र जनप्रिय उम्मेदवारलाई हामीले चुनावमा पठाउन सक्छौँ । जसले गर्दा, त्यो उम्मेदवारले पार्टी र केही नेताप्रति भन्दा पनि आफ्नो क्षेत्र अनि समाजका निम्ति काम गर्न सकोस् । यो विधि प्रत्यक्ष अनि समानुपातिक दुवै प्रणालीका निम्ति लागू गर्न सकिन्छ । सरसर्ती हेर्दा यो प्रक्रिया झन्झटिलो लाग्न सक्छ, तर यसले पार्टी पंक्ति र आमनागरिकलाई नै चलायमान बनाउने हुँदा यसले नागरिक सहभागिता र चेतना बढाउनेछ । पैसाको खोलो बगाएर टिकट किन्न जीवनभर एउटा नेताको चाकरी गर्नुभन्दा तथा पैसा तिरेर पनि टिकट नपाएर ‘डिप्रेसन’मा जानुभन्दा यो निकै सजिलो र पारदर्शी विधि हो ।

उम्मेदवार अनि दलको सम्बन्ध

यो पार्टीको सदस्यसमेत नरहेको सक्षम व्यक्तिलाई दलले अघि बढाउने नीति हो । तर, फेरि हामी संसदीय बहुदलीय व्यवस्थामा भएकाले यसरी चुनिएका उम्मेदवार र दलबीच एउटा सम्बन्ध कायम हुन जरुरी छ । त्यसैले, उम्मेदवारले आफ्नो कार्यकालभरि दलको सदस्यता लिन र दलीय अनुशासनमा रहन भने जरुरी हुन्छ । तर, कार्यकालपछि भने ऊ स्वेच्छाले सदस्य नरहन पनि सक्छ । किनकि, ऊ दलका लागि भन्दा पनि राष्ट्रका लागि योगदान गर्न आएको हुन्छ । तसर्थ, दल उम्मेदवारका निम्ति अनि उम्मेदवार दलका निम्ति राष्ट्र निर्माणका माध्यम मात्र हुन् ।

नीतिको प्रभाव

यस पद्धतिले सक्षम नेतृत्वका लागि अगाडि आउने बाटो खोलिदिन्छ । यसले हाल नेपालमा भइरहेको नेतृत्व खडेरीको अन्त्य गर्नेछ । साथसाथै, यसले अहिलेका विद्यमान राजनीतिक पार्टीहरूमा त तहलकै ल्याउने हाम्रो ठहर छ । यस नीतिले, आफ्नो मान्छेलाई मात्र उठाउने चलन अन्त्य गर्न ठूलो दबाब सिर्जना गर्छ । राजनीतिक भ्रष्टाचार अन्त्य हुनेछ । उम्मेदवार पार्टी अध्यक्षप्रति होइन, आफ्ना मतदाताप्रति जवाफदेही हुनेछन् । साथै, अब, प्रतिस्पर्धा सक्षम–सक्षम मान्छेबीच हुने भएपछि राम्रो व्यक्तिले जित्नेछ अनि नेतृत्व गर्नेछ । नागरिक सहभागिता पनि बढ्नेछ । सक्षम नेतृत्वले देशलाई समृद्धितर्फ डोर्‍याउनेछ अनि हामीले हाम्रै कालमा समृद्ध नेपाल पाउनेछौँ ।

धेरै राष्ट्रले छोटो समयमै समृद्ध बन्नका लागि यस्ता नीति अवलम्बन गरेका छन् । सिंगापुरको पिपल्स एक्सन पार्टीले सक्षम नागरिकलाई राजनीतिक उम्मेदवार बनाउन जटिल र सुदृढ प्रक्रिया– पृष्ठभूमि जाँच, मनोवैज्ञानिक परीक्षण तथा अनेक चरणमा उम्मेदवारसँग चिया गफ गर्दै सक्षम व्यक्तिलाई नै उम्मेदवारका रूपमा अगाडि बढाउँदै आएको छ । यही पार्टीको नेतृत्व गरेर लि क्वान यूले सिंगापुरलाई ३० वर्षको अन्तरालमै तेस्रो विश्वबाट पहिलो विश्वको मुलुक बनाए । 

योग्यता अनि क्षमतालाई प्राथमिकता दिने नीतिकै कारण, बाराक ओबामाले राजनीतिमा आएर योगदान गर्न सके । डेविड क्यामरुन अनि जस्टिन ट्रुडोजस्ता व्यक्तिलाई युवावस्थामै प्रधानमन्त्री बनेर आफ्नो राष्ट्रका निम्ति योगदान गर्न सहज भयो । धेरै पर पनि जानुपर्दैन, भारतमै पनि सन् १९९१ मा गैरराजनीतिक व्यक्ति डा. मनमोहन सिंहलाई इन्डियन नेसनल कांग्रेसले अर्थमन्त्रीका रूपमा अघि सार्‍यो । पछि सन् २००४ मा प्रधानमन्त्री नै बनायो । फलस्वरूप भारत राम्रो प्रगति गर्न सफल पनि भयो । नेपालमै पनि कुलमानजस्ता एकजना सक्षम व्यक्तिलाई नेतृत्व दिँदा चामत्कारिक हिसाबले लोडसेडिङ अन्त्य भयो । तसर्थ, अबको राजनीति सही मान्छेलाई सही ठाउँमा पुर्‍याउन उत्प्रेरित गर्ने नीतिले निर्देशित हुन जरुरी छ । 

ग्रिक दार्शनिक प्लेटोले शताब्दियौँ अघि भनेका थिए– ‘सक्षम मान्छे राजनीतिमा नआउनुको सजाय भनेकै उनीहरू आफैँ अक्षम मानिसबाट शाषित हुनु हो ।’ आजसम्म पनि यही कुरा लागू भइरहेको छ । तर, यो राजनीतिक नवीनताले सक्षम मानिस राजनीतिमा आउने बाटो खोलिदिनेछ । अहिले आममानिसमा राजनीति अनि नेताप्रतिको दृष्टिकोण ‘जुन जोगी आए पनि कानै चिरेको’ भन्ने छ । किनकि, अहिलेको राजनीतिक पद्धति राम्रोभन्दा पनि हाम्रो उम्मेदवार ल्याउनतिर अग्रसर छ । तसर्थ, अब राजनीतिमा राम्रो मान्छे ल्याउन यो नवीन अभ्यासको थालनी हुन जरुरी छ । ‘खुला उम्मेदवार छनोट नीति’बारे बहस हुनु आवश्यक छ । यसलाई दलहरूले प्रयोगमा ल्याउन जरुरी छ । ताकि आममतदाताले नराम्रामा कम नराम्रोलाई होइन कि राम्रामध्येका राम्रालाई आफ्नो अमूल्य मत दिन सकून् ।