कबाडको अवैध निकासीले उद्योगमा कच्चा पदार्थको अभाव

नेपालमा संकलित कबाडजन्य वस्तु अवैध रूपमा भारत निकासी हुँदा यहाँ सञ्चालित अन्डा क्यारेट र प्लास्टिक उद्योगले कच्चा पदार्थको अभाव झेल्नुपरेको छ । करको दायरामा नपर्न व्यवसायीले कबाड (प्रयोग भएका कापी, किताब, फलाम, टिन, प्लास्टिक, सिसीलगायतका वस्तु) संकलन गरी अवैध रूपमा भारत निकासी गर्ने गरेकाले नेपाली उद्योग कच्चा पदार्थको अभावमा धराशायी बन्दै गएको बाँकेको बैजनाथ गाउँपालिका– १ मा सञ्चालित पश्चिमाञ्चल एग क्यारेट एन्ड फुड उद्योगका सञ्चालक पुनित शाहले बताए ।

‘उद्योगलाई आवश्यक कच्चा पदार्थ भारत तस्करी भएपछि उद्योग सञ्चालन गर्न नसक्ने अवस्था सिर्जना भएको छ, कच्चा पदार्थ अवैध रूपमा भारत गइरहे पनि नियामक निकायले चासो दिएको पाइएको छैन,’ उनले भने, ‘कच्चा पदार्थको अभावमा उद्योग पूर्ण रूपमा सञ्चालन हुन नसक्दा मजदुरले काम पाएका छैनन्, उद्योग धराशायी बन्दै गएको छ ।’ पाँचदेखि रु. १० प्रतिकेजी भन्सारदर रहेको कबाडजन्य वस्तु दैनिक अवैध रूपमा भारततर्फ निकासी हुँदा सम्बन्धित निकायले एक–अर्कालाई देखाउँदै नियमनबाट पन्छिँदा त्यसको असर नेपाली उद्योगलाई परिरहेको उनको भनाइ छ।

‘मेरो उद्योगलाई महिनामा १२० टन कच्चा पदार्थ चाहिन्छ, तर अहिले त्यसको आधा मात्रै पाउने गरेको छु, त्यसैले उद्योगलाई पूर्ण रूपमा सञ्चालन गर्ने वातावरण हुन सकेको छैन,’ सञ्चालक शाहले भने, ‘यो क्षेत्रमा संकलन हुने कबाडजन्य वस्तु अवैध रूपमा भारत निर्यात नभए कच्चा पदार्थ पर्याप्त रूपमा उपलब्ध हुन्छ, तर यसमा राज्यका निकायले बेवास्ता गर्दै आएका छन् ।’

बाँकेलगायत जिल्लामा संकलित कबाड वस्तु खरिद गरी राज्यलाई कर तिर्नुका साथै रोजगारीसमेत सिर्जना गरेका बाँकेलगायत विभिन्न जिल्लामा सञ्चालित उद्योग कच्चा पदार्थका रूपमा प्रयोग हुने कबाड सामान खरिद गर्न नपाएपछि बन्द गर्नुपर्ने अवस्थामा पुगेको उनको गुनासो छ । प्रयोग भइसकेको कबाड फलाम नेपालमा नै खरिद हुने भए पनि अन्य कागजजन्य कापी, किताब, प्लास्टिकजन्य वस्तु, ब्याट्री, आल्मुनियमलगायत वस्तु भारत तस्करी हुँदै आएको छ । कबाड वस्तु निकासीमा प्रतिकेजी रु. १० भन्सार राजस्व शुल्क भए पनि व्यवसायीले भन्सार छलेर अवैध रूपमा भारततर्फ निकासी गर्ने गरेको पाइएको छ ।

भारतीय उद्योगीले कबाड वस्तु केही महँगो दरमा खरिद गर्ने भएकाले नेपाली कबाड व्यवसायीले भन्सार छलेर अवैध रूपमा भारत निकासी गर्ने गरेका छन् । दैनिक साइकलबाट कबाडजन्य वस्तु भारत निकासी हुने गरेको छ । संकलित कबाडको ठुलो अंश बाहिरिने भएकाले यहाँका उद्योगले पुनः त्यही कबाड दोब्बर मूल्यमा आयात गर्नुपर्ने बाध्यता रहेको शाहको भनाइ छ। कबाडसम्बन्धी वस्तुलाई कच्चा पदार्थका रूपमा प्रयोग गर्ने उद्योग भैरहवादेखि धनगढीसम्म सयभन्दा बढी छन्।

बाँकेमा २० को हाराहारीमा कबाड व्यवसायी रहेका छन् । उनीहरूमध्ये कतिपयले बाँकेसँगै अन्य जिल्लाबाट कबाड संकलन गरी भण्डारण गरेर भारत पठाउन थालेपछि कबाडसँग सम्बन्धित उद्योगले कच्चा पदार्थ पाउन छाडेको कबाड व्यवसायी संघ बाँकेका अध्यक्ष मोहम्मद उमर हलवाईले बताए। ‘फलामजन्य कबाड भारतीय व्यापारीले दिने मूल्यमै यहाँस्थित अम्बे स्टिलले खरिद गर्ने गरेकाले भारत निकासी हुँदैन, अन्य कागजजन्य र प्लास्टिकजन्य कबाडको मूल्य भारतमा बढी मिल्ने भएकाले निकासी हुने गरेको छ,’ उनले भने, ‘सबै व्यवसायी आफैँले भारत निकासी गर्दैनन्, भारतीय व्यापारीले कबाड संकलन गर्नेहरूसँग मिलेमतो गरी खरिद गर्ने गरेका छन् ।’

रुपन्देहीको सियारी गाउँपालिका– ४ मा प्लास्टिकजन्य कबाड प्रशोधन गरी प्लास्टिकको दाना बनाउने उद्योग अमुवा प्लास्टिक इन्डस्ट्रिजका सञ्चालक हरिप्रसाद न्यौपानेले दैनिक आफ्नो उद्योगलाई सात टन कबाड आवश्यक रहे पनि अहिले एक टन मात्र पाउने गरेको बताए । ‘पश्चिमको भरमा थियौँ, असोजपछि कबाड आउन छाडेको छ, कुनै महिना एक ट्रकसम्म आयो होला, यो अवस्थामा १५ दिन मात्रै मुस्किलले उद्योग चलाउन सकेका छौँ,’ उनले भने, ‘हामीले नै कबाड पाउनुपर्छ भन्ने होइन, तर भारत निकासी गर्ने हो भने कर तिरेर मात्र लैजानुपर्छ, खुलेआम तस्करी हुने प्रवृत्ति रोकिनुपर्छ ।’

भारतसँग ६५ किलोमिटर खुला सीमा रहेको बाँकेमा कबाड वस्तुको निकासीले राजस्व गुम्नुका साथै कच्चा पदार्थको रूपमा प्रयोग गर्ने बाँकेसहित विभिन्न जिल्लामा रहेका उद्योग धराशायी भएका छन् । नेपाल–भारत सीमाअन्तर्गत बाँकेको खडैचा, हिरमिनिया कालाबन्जर, जमुनाह, जयसपुर, पचपोखरा, साईगाउँ, बढैया, सैनिकलगायत सहायक नाका चोरी तस्करीका लागि प्रमुख मानिन्छन् । यी ठाउँमा सशस्त्र प्रहरी बल सीमा सुरक्षा तथा चोरी तस्करी नियन्त्रणमा खटिएको छ ।

सशस्त्र प्रहरी बल नं. ३० बागेश्वरी गणका प्रमुख सशस्त्र प्रहरी उपरीक्षक शोभाकान्त खनालले कबाडजन्य वस्तुको अवैध रूपमा हुने चोरी निकासी रोक्न सशस्त्र प्रहरी बल प्रयासरत रहेको बताए । उनले मुख्य सीमा नाकाबाट निकासी नभए पनि ग्रामीण नाकाबाट चोरी निकासी हुन सक्ने भएकाले नियन्त्रणका लागि आवश्यक निर्देशन दिएको उल्लेख गरे ।

नेपालगन्ज भन्सार कार्यालयका प्रमुख जनार्दन पौडेलले कबाडजन्य वस्तु चोरी निकासी रोकथाम चुनौतीको विषय बनेको बताए । मुख्य भन्सार नाकामा आउने कबाडजन्य वस्तु नियन्त्रणमा लिएर लिलाम गर्ने गरेको उल्लेख गर्दै भन्सार प्रमुख पौडेलले भने, ‘कबाडजन्य वस्तुको चोरी निकासी रोकथाम गर्न लाग्ने हो भने भन्सार कार्यालय नै कबाडखाना बन्ने स्थिति आउँछ, हामीले नियन्त्रणमा लिएको कबाडको लिलाम नेपाली उद्योगीले सकार्नुपर्छ, अन्यथा लिलाम नभएर कबाड भन्सारमा थन्किने र पुनः भारतीय व्यापारीले नै खरिद गर्ने स्थिति हुनुहुँदैन ।’ नेपाली उद्योगीहरूको गुनासोलाई मध्यनजर गरेर कबाडजन्य वस्तुको चोरी निकासी रोकथामका लागि भन्सार कर्मचारीलाई आवश्यक निर्देशन दिएको उल्लेख गरे ।