थुप्रै चिनियाँ विद्वान्हरू ढिलोचाँडो अमेरिकामा आन्तरिक विभाजन आउनेमा ढुक्क देखिन्छन्
कुनै वेला राज्यहरू आफ्नो भूभागको महत्वपूर्ण हिस्सा गुमाउन पुग्छन् । बाह्य अतिक्रमण, अलगाववाद निम्त्याउने आन्तरिक राजनीतिक संघर्ष वा दुवै बाह्य एवं आन्तरिक दबाबका कारण राज्यले आफ्नो भूभाग गुमाउन पुग्छ । र, कहिलेकाहीँ गुमाएको भूभाग अधिकांश वा पूरा हिस्सामा राज्यले पुनः नियन्त्रण हासिल पनि गर्छन् । अमेरिका, चीन र रुसमा यस्तो पुनः नियन्त्रण भएको देख्न सकिन्छ ।
अमेरिकाको उत्तर र दक्षिण क्षेत्रबीच दासता र अन्य मुद्दामा भएको वर्षौंको राजनीतिक खिचातानीका कारण अधिकांश अमेरिकाका दक्षिणी राज्यहरू सन् १८६० मा अब्राहम लिंकन निर्वाचित हुँदा टुक्रिएर ‘कन्फिडिरेसी’ बनेको थियो । क्रूर गृहयुद्धपछि अन्ततः सन् १८६५ मा पराजित कन्फिडिरेसी अमेरिकामा विलीन भयो । २०औँ शताब्दीको सुरुवातमा भएको चिनियाँ क्रान्तिले मन्चु वंशलाई सत्ताच्यूत गरेपछि चीन विभिन्न हिस्सामा विभक्त भयो, जसलाई युद्ध सरदारहरूले नियन्त्रण गरेका थिए । तर, सन् १९२० मा कोमिन्ताङको उदयपछि यो विभाजन उल्टियो ।
रुसी साम्राज्य पनि जार निकोलस–द्वितीयको पतन र जर्मन सैन्य आक्रमणपछि धराशयी भएको थियो । सन् १९१८ को ब्रेस्ट–लिटभ्स्क सन्धिपछि रुसले जारशासित पश्चिमी रुस गुमाए पनि विश्वयुद्धमा जर्मन साम्राज्यको हारपछि बोल्सेभिकहरूले जबर्जस्ती गुमेको भूमि फिर्ता ल्याएका थिए । सन् १९३० मा मन्चुरियामा र सन् १९३७ मा बाँकी चीनमा भएको अतिक्रमणले चिनियाँ एकतालाई मात्र नभई चीनको स्वतन्त्र राज्यको हैसियतलाई समेत जोखिममा पारेको थियो । सन् १९४५ मा जापानको हार र सन् १९४९ मा माओवादी साम्यवादको उदयसँगै चीन पुनः एकीकरणमा (ताइवानबाहेक) गयो र शक्तिशाली मुलुकका रूपमा उदायो ।
सन् १९४१ मा नाजी जर्मनीको अतिक्रमणले सोभियत संघलाई झन्डै तहसनहस बनाएको थियो तर लाल सेनाको अभूतपूर्व प्रयास एवं अमेरिकी र बेलायती सैन्य सहयोगका कारण मस्कोले सोभियत क्षेत्रबाट जर्मन शक्तिलाई लखेट्न सफल भयो । तत्पश्चात् सोभियत संघले अतिरिक्त भूभागमा नियन्त्रण जमाउन र आफ्नो प्रभाव बढाउन पनि सफल भयो । झन्डै आधा शताब्दीपछि शीतयुद्धले धराशयी बनाएको अर्थतन्त्र, गैररुसी राष्ट्रवादको बढ्दो प्रभाव र आदिवासी रुसी जनसंख्याको संकुचनलगायत कारणले सन् १९९१ मा सोभियत संघको विधिवत् विघटन भयो । हालका रुसका राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनले रुसले गुमाएको क्षेत्र युक्रेनको हिस्सा क्रिमियालाई पुनः नियन्त्रणमा लिएका छन् र क्रिमियाबाहेकका क्षेत्रमा पूर्ण–नियन्त्रण नभए पनि प्रभाव जमाउन सफल भएका छन् । रुसको प्रभाव बढाउने र नियन्त्रण जमाउने प्रक्रिया अझै जारी नै रहेको छ ।
भूभाग गुमाउनु वा सरकारको पतनले शक्तिराज्य रहिरहने क्षमतालाई कमजोर वा अन्त्य नै गरिदिन सक्छ । यसरी भूभाग गुमाउनुले कहिलेकाहीँ अन्य शक्तिराज्यसँग आश्रित एवं अधीनस्थ हुनुपर्ने अवस्था पनि निम्त्याइदिन्छ । यद्यपि राज्यको पुनस्र्थापनाले राज्यलाई पुनः शक्तिराज्यका रूपमा उभ्याउने गर्छ । चीन र रुसलाई उदाहरणका रूपमा लिन सकिन्छ । सामान्यतया सरकारहरू आफ्ना शक्तिशाली प्रतिद्वन्द्वी शक्ति राज्यहरू धराशयी भएको हेर्न चाहन्छन्, किनभने प्रतिद्वन्द्वी राज्य कमजोर हुँदा आफूअनुकूलको सरकार बन्छ वा राज्य नै टुक्रिन सक्छ ।
शीतयुद्धपछि रुस र चीन लोकतान्त्रिक मुलुक बनेर अन्ततः पश्चिमा खेमामै समाहित हुने अपेक्षा गरिएको थियो । यो अपेक्षा केवल कोरा कल्पना मात्रै साबित भयो । त्यसैगरी रुस र चीनमा कुनै न कुनै दिन अमेरिका टुक्रिने वा तहसनहस हुने अपेक्षा राख्ने एक तप्का मौजुद छ । सन् १९९८ मा रुसी प्राध्यापक इगोर पनारिनले सन् २०१० भित्र अमेरिका ६ टुक्रामा विभाजित हुने दाबी गरेका थिए र टुक्रिएको अमेरिका देखाउन नक्साको समेत निर्माण गरेका थिए । यो एक ‘ख्याली पुलाउ’भन्दा बढी केही थिएन । अहिले पनि थुप्रै चिनियाँ विद्वान्हरू अमेरिकामा आन्तरिक विभाजन आउनेमा ढुक्क नै देखिन्छन् । मैले सहभागिता जनाएका थुप्रै अफ द रेकर्ड सम्मेलनमा रुसी र चिनियाँ वक्ताहरूले अमेरिका विघटन अवश्यम्भावी रहेको भनेर भविष्यवाणी गरेका छन् ।
अमेरिकी विभाजन कसरी सम्भव होला ? उत्तरमा जनसांख्यकीय रूपान्तरणको तर्क दिइन्छ अर्थात् सन् २०४० भित्र अमेरिकामा बहुसंख्यक श्वेतलाई गैरश्वेतले प्रतिस्थापन गर्ने बताइन्छ । तर, अमेरिकी श्वेतहरूले विशेषतः पुरातनपन्थीहरू सजिलै उदाइरहेको गैरश्वेतहरूलाई शक्ति हस्तान्तरण गर्नेवाला छैनन् । यो तप्काले आफ्नो प्रभुत्व जमाउन बल प्रयोगको मार्ग पनि अवलम्बन गर्न सक्छ । यस सन्दर्भमा अवस्था अनुकूल बने अमेरिका विभाजित हुनेछ । रुस र चीनले विभाजनपछिका नयाँ बन्ने राज्यहरूमा आफ्नो प्रभुत्व जमाउने मौका पाउनेछन् । वा, अमेरिका नटुक्रिने अवस्था अर्थात् गैरश्वेत जनसंख्यामा केही गरी श्वेत जनसंख्याको हिस्साले नियन्त्रण जमाउने अवस्था नै हुने हो भने पनि रुस, चीन र अमेरिकाका अन्य शत्रु–मुलुकलाई फाइदा नै हुनेछ अर्थात् अमेरिका मुलुकबाहिर सैन्य उपस्थिति बढाउन कम इच्छुक हुनेछ । यस्तो अवस्थामा अमेरिकाले निश्चय पनि रुस वा चीनमा लोकतन्त्रको अभाव छ भन्ने चासो पनि गर्नेछैन ।
के अमेरिकाको भविष्यसम्बन्धीको उल्लिखित रुसी र चिनियाँ अवधारणा एक ‘ख्याली पुलाउ’ मात्रै हो ? यसको जवाफ अमेरिकी जनताले मात्रै दिन सक्छन् । तर, रुस वा चीनले अपेक्षा गरेझैँ अमेरिकाको भविष्य नकारात्मक रहने हो भने यी दुवै मुलुकले आफ्नो शक्ति महत्वाकांक्षा बढाउने प्रयत्न गर्नेछन् । यद्यपि केही गरी अमेरिकामा दरार आउने हो भने रुस र चीनझैँ अमेरिकाको पनि पुनरुत्थान हुन सक्छ । द नेसनल इन्टरेस्टबाट
थुप्रै चिनियाँ विद्वान्हरू ढिलोचाँडो अमेरिकामा आन्तरिक विभाजन आउनेमा ढुक्क देखिन्छन्
मार्क एन केट्ज
(केट्ज जर्ज मेसन विश्वविद्यालयका
राजनीतिशास्त्रका प्राध्यापक हुन्)
कुनै वेला राज्यहरू आफ्नो भूभागको महत्वपूर्ण हिस्सा गुमाउन पुग्छन् । बाह्य अतिक्रमण, अलगाववाद निम्त्याउने आन्तरिक राजनीतिक संघर्ष वा दुवै बाह्य एवं आन्तरिक दबाबका कारण राज्यले आफ्नो भूभाग गुमाउन पुग्छ । र, कहिलेकाहीँ गुमाएको भूभाग अधिकांश वा पूरा हिस्सामा राज्यले पुनः नियन्त्रण हासिल पनि गर्छन् । अमेरिका, चीन र रुसमा यस्तो पुनः नियन्त्रण भएको देख्न सकिन्छ ।
अमेरिकाको उत्तर र दक्षिण क्षेत्रबीच दासता र अन्य मुद्दामा भएको वर्षौंको राजनीतिक खिचातानीका कारण अधिकांश अमेरिकाका दक्षिणी राज्यहरू सन् १८६० मा अब्राहम लिंकन निर्वाचित हुँदा टुक्रिएर ‘कन्फिडिरेसी’ बनेको थियो । क्रूर गृहयुद्धपछि अन्ततः सन् १८६५ मा पराजित कन्फिडिरेसी अमेरिकामा विलीन भयो । २०औँ शताब्दीको सुरुवातमा भएको चिनियाँ क्रान्तिले मन्चु वंशलाई सत्ताच्यूत गरेपछि चीन विभिन्न हिस्सामा विभक्त भयो, जसलाई युद्ध सरदारहरूले नियन्त्रण गरेका थिए । तर, सन् १९२० मा कोमिन्ताङको उदयपछि यो विभाजन उल्टियो ।
रुसी साम्राज्य पनि जार निकोलस–द्वितीयको पतन र जर्मन सैन्य आक्रमणपछि धराशयी भएको थियो । सन् १९१८ को ब्रेस्ट–लिटभ्स्क सन्धिपछि रुसले जारशासित पश्चिमी रुस गुमाए पनि विश्वयुद्धमा जर्मन साम्राज्यको हारपछि बोल्सेभिकहरूले जबर्जस्ती गुमेको भूमि फिर्ता ल्याएका थिए । सन् १९३० मा मन्चुरियामा र सन् १९३७ मा बाँकी चीनमा भएको अतिक्रमणले चिनियाँ एकतालाई मात्र नभई चीनको स्वतन्त्र राज्यको हैसियतलाई समेत जोखिममा पारेको थियो । सन् १९४५ मा जापानको हार र सन् १९४९ मा माओवादी साम्यवादको उदयसँगै चीन पुनः एकीकरणमा (ताइवानबाहेक) गयो र शक्तिशाली मुलुकका रूपमा उदायो ।
सन् १९४१ मा नाजी जर्मनीको अतिक्रमणले सोभियत संघलाई झन्डै तहसनहस बनाएको थियो तर लाल सेनाको अभूतपूर्व प्रयास एवं अमेरिकी र बेलायती सैन्य सहयोगका कारण मस्कोले सोभियत क्षेत्रबाट जर्मन शक्तिलाई लखेट्न सफल भयो । तत्पश्चात् सोभियत संघले अतिरिक्त भूभागमा नियन्त्रण जमाउन र आफ्नो प्रभाव बढाउन पनि सफल भयो । झन्डै आधा शताब्दीपछि शीतयुद्धले धराशयी बनाएको अर्थतन्त्र, गैररुसी राष्ट्रवादको बढ्दो प्रभाव र आदिवासी रुसी जनसंख्याको संकुचनलगायत कारणले सन् १९९१ मा सोभियत संघको विधिवत् विघटन भयो । हालका रुसका राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनले रुसले गुमाएको क्षेत्र युक्रेनको हिस्सा क्रिमियालाई पुनः नियन्त्रणमा लिएका छन् र क्रिमियाबाहेकका क्षेत्रमा पूर्ण–नियन्त्रण नभए पनि प्रभाव जमाउन सफल भएका छन् । रुसको प्रभाव बढाउने र नियन्त्रण जमाउने प्रक्रिया अझै जारी नै रहेको छ ।
भूभाग गुमाउनु वा सरकारको पतनले शक्तिराज्य रहिरहने क्षमतालाई कमजोर वा अन्त्य नै गरिदिन सक्छ । यसरी भूभाग गुमाउनुले कहिलेकाहीँ अन्य शक्तिराज्यसँग आश्रित एवं अधीनस्थ हुनुपर्ने अवस्था पनि निम्त्याइदिन्छ । यद्यपि राज्यको पुनस्र्थापनाले राज्यलाई पुनः शक्तिराज्यका रूपमा उभ्याउने गर्छ । चीन र रुसलाई उदाहरणका रूपमा लिन सकिन्छ । सामान्यतया सरकारहरू आफ्ना शक्तिशाली प्रतिद्वन्द्वी शक्ति राज्यहरू धराशयी भएको हेर्न चाहन्छन्, किनभने प्रतिद्वन्द्वी राज्य कमजोर हुँदा आफूअनुकूलको सरकार बन्छ वा राज्य नै टुक्रिन सक्छ । शीतयुद्धपछि रुस र चीन लोकतान्त्रिक मुलुक बनेर अन्ततः पश्चिमा खेमामै समाहित हुने अपेक्षा गरिएको थियो । यो अपेक्षा केवल कोरा कल्पना मात्रै साबित भयो । त्यसैगरी रुस र चीनमा कुनै न कुनै दिन अमेरिका टुक्रिने वा तहसनहस हुने अपेक्षा राख्ने एक तप्का मौजुद छ । सन् १९९८ मा रुसी प्राध्यापक इगोर पनारिनले सन् २०१० भित्र अमेरिका ६ टुक्रामा विभाजित हुने दाबी गरेका थिए र टुक्रिएको अमेरिका देखाउन नक्साको समेत निर्माण गरेका थिए । यो एक ‘ख्याली पुलाउ’भन्दा बढी केही थिएन । अहिले पनि थुप्रै चिनियाँ विद्वान्हरू अमेरिकामा आन्तरिक विभाजन आउनेमा ढुक्क नै देखिन्छन् । मैले सहभागिता जनाएका थुप्रै अफ द रेकर्ड सम्मेलनमा रुसी र चिनियाँ वक्ताहरूले अमेरिका विघटन अवश्यम्भावी रहेको भनेर भविष्यवाणी गरेका छन् ।
अमेरिकी विभाजन कसरी सम्भव होला ? उत्तरमा जनसांख्यकीय रूपान्तरणको तर्क दिइन्छ अर्थात् सन् २०४० भित्र अमेरिकामा बहुसंख्यक श्वेतलाई गैरश्वेतले प्रतिस्थापन गर्ने बताइन्छ । तर, अमेरिकी श्वेतहरूले विशेषतः पुरातनपन्थीहरू सजिलै उदाइरहेको गैरश्वेतहरूलाई शक्ति हस्तान्तरण गर्नेवाला छैनन् । यो तप्काले आफ्नो प्रभुत्व जमाउन बल प्रयोगको मार्ग पनि अवलम्बन गर्न सक्छ । यस सन्दर्भमा अवस्था अनुकूल बने अमेरिका विभाजित हुनेछ । रुस र चीनले विभाजनपछिका नयाँ बन्ने राज्यहरूमा आफ्नो प्रभुत्व जमाउने मौका पाउनेछन् । वा, अमेरिका नटुक्रिने अवस्था अर्थात् गैरश्वेत जनसंख्यामा केही गरी श्वेत जनसंख्याको हिस्साले नियन्त्रण जमाउने अवस्था नै हुने हो भने पनि रुस, चीन र अमेरिकाका अन्य शत्रु–मुलुकलाई फाइदा नै हुनेछ अर्थात् अमेरिका मुलुकबाहिर सैन्य उपस्थिति बढाउन कम इच्छुक हुनेछ । यस्तो अवस्थामा अमेरिकाले निश्चय पनि रुस वा चीनमा लोकतन्त्रको अभाव छ भन्ने चासो पनि गर्नेछैन ।
के अमेरिकाको भविष्यसम्बन्धीको उल्लिखित रुसी र चिनियाँ अवधारणा एक ‘ख्याली पुलाउ’ मात्रै हो ? यसको जवाफ अमेरिकी जनताले मात्रै दिन सक्छन् । तर, रुस वा चीनले अपेक्षा गरेझैँ अमेरिकाको भविष्य नकारात्मक रहने हो भने यी दुवै मुलुकले आफ्नो शक्ति महत्वाकांक्षा बढाउने प्रयत्न गर्नेछन् । यद्यपि केही गरी अमेरिकामा दरार आउने हो भने रुस र चीनझैँ अमेरिकाको पनि पुनरुत्थान हुन सक्छ ।
द नेसनल इन्टरेस्टबाट