के अमेरिका र तालिबानले ‘गोप्य’ सम्झौता गर्दै छन् ? 

विगत केही हप्तादेखि अफगान मिडियामा तालिबानले काबुलको उत्तरमा रहेको बग्राम हवाई अड्डा अमेरिकालाई हस्तान्तरण गरेको खबरको चर्चा चलिरहेको छ । मूल रिपोर्ट पत्रकार जार्क सबाबले तयार पारेका थिए । अमेरिकी सी–१७ विमान हालै सैन्य सवारीसाधन, उपकरण र केन्द्रीय गुप्तचर एजेन्सी (सिआईए) का उपप्रमुखसहित वरिष्ठ गुप्तचर अधिकारी लिएर बेसमा अवतरण गरेको थियो ।

यो रिपोर्ट उच्च–प्रोफाइल अमेरिकी प्रतिनिधिमण्डलको काबुल भ्रमणको केही क्षणपछि आएकाले यसलाई मनन गर्नु महत्वपूर्ण छ । अफगानिस्तानका लागि पूर्वअमेरिकी विशेष दूत जाल्मे खलिलजाद र बन्धक मामिलाका लागि अमेरिकी राष्ट्रपतिका दूत एडम बोहलरले मार्च २० मा काबुलमा तालिबानका विदेशमन्त्री अमिर खान मुत्ताकीसँग भेट गरेका थिए ।

अमेरिकी दूत काबुलमा
छलफल द्विपक्षीय सम्बन्ध, अमेरिकामा अफगानी नागरिकका लागि कन्सुलर सेवा र कैदी आदानप्रदानमा केन्द्रित रहेको विज्ञप्तिमा भनिएको छ । मुत्ताकीले अमेरिकी प्रतिनिधिमण्डललाई स्वागत गर्दै भ्रमणलाई ‘द्विपक्षीय सम्बन्ध सुधार गर्ने दिशामा सकारात्मक कदम’ भने । उनले तालिबानले ‘सन्तुलित विदेशी सम्बन्ध’ खोजेको र ‘सबै पक्षसँग रचनात्मक तरिकाले संलग्न हुन प्रतिबद्ध’ रहेको दोहोर्‍याए । उनले थपे कि ‘दुवै देशले २० वर्षको युद्धको परिणामभन्दा बाहिर जानुपर्छ र सकारात्मक राजनीतिक तथा आर्थिक सम्बन्ध निर्माण गर्नुपर्छ ।’

उक्त बैठकको परिणामस्वरूप तालिबानद्वारा बन्धक बनाइएका दुई अमेरिकी कैदी रिहा भए । यो समाचार अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पको नयाँ कार्यकालको पहिलो मन्त्रिपरिषद् बैठकपछि आएको हो । आफ्ना रक्षामन्त्री पिट हेगसेथसँग अफगानिस्तानबारे छलफल गर्दा ट्रम्पले अघिल्लो अफगानिस्तान फिर्ता योजनामा उनको प्रशासनले ‘बाग्रामलाई चीनको नभई अफगानिस्तानको कारणले’ राख्न लागेको बताए । ट्रम्पले थप दाबी गरे कि ‘बाइडेनले हार मानेकाले’ चीनले बाग्रामलाई कब्जा गरिरहेको छ । उनले भने, ‘त्यसैले, हामी त्यो राख्नेछौँ ।’ यसले हामीलाई अमेरिकाका लागि बाग्राम हवाई अड्डाले के अर्थ राख्छ भन्ने कुराको एक विचार दिन्छ ।

किन महत्वपूर्ण छ बाग्राम हवाई अड्डा ?
शीतयुद्धको समयमा सोभियत संघले १९५० को दशकमा निर्माण गरेको बाग्राम आज संसारको सबैभन्दा ठुलो हवाई अड्डामध्ये एक हो । यो आधारमा सबैभन्दा शक्तिशाली रनवेमध्ये एक हो, जुन भारी कंक्रिट र स्टिलले बनेको छ । सन् १९७९ मा अफगानिस्तानमा सोभियत संघको आक्रमणपछि यो एक महत्वपूर्ण सैन्य केन्द्र बन्यो र उनीहरूले यसलाई व्यापक रूपमा विस्तार गरे । सन् १९८९ मा सोभियत संघको फिर्तीपछि यो अड्डा मस्को–समर्थित सरकारको नियन्त्रणमा आयो र पछि १९९० को दशकमा मुजाहिद्दिन प्रशासनको नियन्त्रणमा आयो । 

९/११ को आक्रमणपछि अमेरिकीले तालिबानलाई विस्थापित गर्दा अमेरिकी सेनाले हवाई क्षेत्र कब्जा गर्‍यो । बग्रामलाई थप विस्तार गरियो । दोस्रो धावनमार्ग निर्माण गरियो, जसमा स्थायी ब्यारेक, जिम, सुपरमार्केट र रेस्टुरेन्ट थिए । अमेरिकाको २० वर्षे अफगानिस्तान युद्धको क्रममा यो अन्ततः सबैभन्दा ठुलो अमेरिकी सैन्य केन्द्र बन्यो । २०१९ मा डोनाल्ड ट्रम्पले अमेरिकी सेनालाई भेट्न यस क्षेत्रको भ्रमण गरे । यद्यपि, अमेरिका र तालिबानबिच हस्ताक्षर गरिएको दोहा सम्झौतापछि तालिबानले काबुल कब्जा गर्नु ठिकअघि २०२१ मा यो आधार खाली गरिएको थियो । चीन, मध्यएसिया र अवश्य पनि इरानमाथि नजर राख्न बग्रामले सबैभन्दा सुविधाजनक हवाई आधारको रूपमा काम गर्नेछ ।

अमेरिकाले छोडेको हतियार फिर्ता माग 
चीनले यी दाबीलाई अस्वीकार गरेको छ । यद्यपि, ट्रम्प प्रशासनले बग्राममाथि अमेरिकी नियन्त्रणको दाबीलाई खण्डन गरेको छैन । स्थापित स्रोत भन्छन् कि तालिबानले बाग्राममा अमेरिकी नियन्त्रणको दाबीलाई अस्वीकार गर्नु असामान्य होइन । आखिर यसले रिपब्लिकन सरकार र अमेरिकी सेनाविरुद्ध युद्ध छेडेको थियो, किनभने तिनीहरू अफगान भूमिमा कुनै ‘विदेशी सेना’ चाहँदैनथे । यद्यपि, महत्वपूर्ण कुरा के हो भने तालिबान र अमेरिकी गुप्तचर एक–अर्कासँग संलग्न छन् । हालसालै अफगानिस्तानमा अमेरिकी सेनाले छोडेको सात अर्ब डलरको सैन्य हार्डवेयरको मुद्दा सतहमा उत्रिएको छ । ट्रम्प प्रशासनले आफ्नो सामान फिर्ता माग गरेको बताइएको छ, तर तालिबानले फिर्ता गर्न अस्वीकार गरेको छ ।

वार्तामा तालिबानको स्वार्थ
यस सन्दर्भमा हालै अफगानिस्तानमा भएको उच्चस्तरीय अमेरिकी प्रतिनिधिमण्डल र तालिबानद्वारा अमेरिकी बन्धकलाई मुक्त गर्नुले ठूलो महत्व राख्छ । तालिबानले अमेरिकासँग संलग्न हुन इच्छुक भएको संकेत गर्नु केवल देखाउनका लागि मात्र होइन । यसका पछाडि राम्रो कारण छ । ट्रम्पले जो बाइडेन प्रशासनले लगाएको प्रतिबन्धलाई उल्ट्याएका छन्, जसअन्तर्गत अमेरिकी अधिकारीलाई काबुल भ्रमण गर्नबाट प्रतिबन्ध लगाइएको थियो । 

आफ्नो तर्फबाट अमेरिकासँग संलग्न भएर तालिबानले राजनीतिक वैधता प्राप्त गर्ने र अफगानिस्तानको जम्मा भएको कोषमा पहुँच प्राप्त गर्ने लक्ष्य राख्नेछ । कोषमा लगभग नौ अर्ब डलर भएको अनुमान गरिएको छ । अधिकांश रकम धेरैजसो अमेरिकी बैंकमा राखिएको छ । अफगान सरकारको रूपमा मान्यताको अभाव, संयुक्त राष्ट्र संघ र अमेरिकी आतंकवादी सूचीमा सामेल र प्रतिबन्धसहित तालिबानलाई यी कोषमा पहुँच राख्ने अधिकारबाट वञ्चित गर्छ । अमेरिकाले अफगानिस्तानलाई सहायता जारी राख्न पनि चाहन्छ, जुन ट्रम्पले रद्द गर्ने धम्की दिएका छन् । यस सन्दर्भमा, अमेरिकी मान्यताले अन्य देशद्वारा पनि आधिकारिक रूपमा मान्यता पाउने सम्भावनाको ढोका खोल्नेछ । यद्यपि अधिकांश अन्तर्राष्ट्रिय समुदाय पहिले नै तालिबानसँग संलग्न छन् । तसर्थ, बग्रामबारे अमेरिका र तालिबानबिच गोप्य सम्झौता असम्भव छैन, किनकि यसले दुवैलाई राम्रो फाइदा प्रदान गर्छ ।

हक्कानीसँग नजिकिने प्रयास 
यहाँ ट्रम्प प्रशासनको हालैको कार्य (तालिबानभित्र हक्कानी समूहको नेतृत्व गर्ने सिराजुद्दिन हक्कानीलाई पक्राउ गर्नका लागि इनाम फिर्ता गर्ने) शिक्षाप्रद छ । यसले अफगान राजनीतिको जटिल जालमा जटिलताको अर्को तहलाई पनि औँल्याउँछ । हक्कानी नेटवर्कको मुल्ला हिबतुल्लाह अखुन्दजादेको नेतृत्वमा रहेको तालिबानको कान्दहार सुरासँग जटिल सम्बन्ध छ । केही समयदेखि दुईबिचको मतभेद बढ्दै गएको छ । सिराजुद्दिन हक्कानीले अफगानिस्तानबाट टाढा समय बिताए । हालसालै, अमेरिकी अधिकारीले दोहामा (तालिबानको प्रतिनिधि कार्यालय छ) नभई युएईमा सिराजुद्दिनसँग भेटे । त्यसपछि, अमेरिकाले घोषणा गर्‍यो कि यसले सिराजुद्दिनसहित हक्कानी नेटवर्कसँग सम्बन्धित तीन वरिष्ठ तालिबान नेताहरूबाट इनाम हटाउँदै छ ।

तालिबानले अमेरिकी प्रतिनिधिमण्डललाई स्वागत गर्नु र अमेरिकी बन्धकको रिहाई सिराजुद्दिन हक्कानीको यो कदमपछि भएको थियो, जसलाई कान्दहार सुरामा विचलित पारेको मानिन्छ । अफगान राजनीतिको यो भुलभुलैया कार्यको विरुद्धमा अमेरिकीले बग्राममाथि हतियार हस्तान्तरण वा नियन्त्रणको माग गरिरहेका छन् । 

अदिति पत्रकार तथा राजनीतिक विश्लेषक हुन् । 

– एनडिटिभीबाट