फ्रन्ट पेज प्रिन्ट संस्करण

भूकम्पमा ध्वस्त बनेको ललितपुरको नारायण दरबार पुनर्निर्माण प्राधिकरणको सूचीमै परेन

ललितपुरको जावलाखेलस्थित नेपाल प्रशासनिक प्रशिक्षण प्रतिष्ठान (स्टाफ कलेज) को ठीक पछाडि राणा प्रधानमन्त्री वीरशमशेर जबराको पालामा निर्मित एउटा पुरानो दरबार छ । ‘नारायण भवन’नामबाट परिचित दरबार १२ वैशाख ०७२ को भूकम्पमा ध्वस्त बन्यो ।

भूकम्पबाट क्षति पुगेका संरचनाको पुनर्निर्माणका लागि सरकारले शक्तिशाली राष्ट्रिय पुनर्निर्माण प्राधिकरण गठन गर्‍यो । भूकम्पबाट क्षतिग्रस्त बनेका मुलुकभरका नयाँ तथा पुराना सबै दरबार पुनर्निर्माणका लागि सूचीकृत भए । तर, सिंहदरबारबाट पाँच किलोमिटर पर अवस्थित जीर्ण दरबार भने सूचीकरणमै छुट्न पुग्यो । जसकारण दरबार भग्नावशेषमा परिणत भएको त छ । कतिसम्म भने दरबारले चर्चेको जग्गासमेत मिचिने क्रम तीव्र भएको छ । सरकारी कर्मचारीको चरम लापरबाहीको उदाहरण बनेको छ यो दरबार ।

दरबारपरिसरकै पश्चिमतर्फ रहेको बागमती प्रदेशअन्तर्गत प्रदेश सुशासन केन्द्रका कार्यकारी प्रमुख विमल पोखरेलले दरबारको पूर्वतर्फका केही जमिन मिचिएको जानकारी दिए । ‘यो दरबार राणाकालीन समयमा बनेको हो । तर, राष्ट्रिय पुनर्निर्माण प्राधिकरणमा सूचीकरण हुन छुटेछ । ६ वर्षअघिको भूकम्पले दरबारको भित्री भाग सबै भत्केका छन् । पूर्वतर्फको जमिन पनि मिचिएका छन् । नाप लिँदा चौडाइतर्फको दुई मिटर जमिन पुग्दैन,’ उनले भने ।

दरबारको पूर्वतर्फ साँधमा श्रीहरशमशेर राणाको जग्गा छ । भूकम्पपछि जग्गाको साविकको साँधसीमाभन्दा दुई मिटर वर पर्खाल लगाइएको छ, जुन जीर्ण नारायण भवनको जग्गा हो । चौडाइतर्फबाट दुई र लम्बाइतर्फको १० गरी दरबारको २० मिटरभन्दा धेरै जग्गा मिचिएको देखिन्छ । जग्गामा अहिले युलेन्स स्कुलको किन्डर गार्डेन ब्लक छ । युलेन्सले १० वर्षदेखि लिजमा लिएर जग्गा उपभोग गर्दै आएको छ ।

दरबारस्थित आँगनमा भने बंगलामुखी नामको भव्य नर्सरी फार्म छ । नर्सरी करिब तीन रोपनी जग्गामा फैलिएको छ । आँगनको बीच भागमा राणाकालीन समयमा निर्मित ढुंगेधारा छ । धारा चुरोटका ठुटाले भरिएका छन् । नर्सरीका टनेल दरबारभित्रका पुराना काठले अड्याइएका छन् । आँगनकै दक्षिणतर्फको भागमा नर्सरी कार्यालय र क्यान्टिन सञ्चालनमा छन् । कार्यालय र क्यान्टिन दुवैमा दरबारका काठ प्रयोग भएका छन् ।

२० वर्षदेखि आँगनमा नर्सरी सञ्चालित छ । निकै सस्तो भाडामा राखिएको नर्सरीले एक वर्षदेखि मासिक भाडा तिर्नसमेत छाडेको छ । दरबार रेखदेखको जिम्मा पाएको स्थानीय विकास प्रशिक्षण प्रतिष्ठानका प्रमुख बाबुराज श्रेष्ठले नर्सरीले वर्ष दिनदेखि भाडा नतिरेको जानकारी दिए । ‘दरबारको आँगनमा निजी कम्पनीको नर्सरी रहेछ । ऊ २० वर्षदेखि त्यहाँ रहेको बुझिन्छ । पछिल्लो वर्षको उसले भाडासमेत तिरेको छैन । उसलाई हटाउन कोसिस पनि भएको हो, तर सकिएको छैन,’ उनले भने ।

यसरी छुट्यो प्राधिकरणको सूचीकरणबाट 

इतिहासविद् पुरुषोत्तमशमशेर राणाका अनुसार नारायण भवन जावलाखेल दरबारकै एक हिस्सा हो । राणा प्रधानमन्त्री वीरशमशेरले वास्तुकलाविद् जोगलाल स्थापित ‘भाजुमान’लाई १९५४ मा डिजाइन गर्न लगाई दरबार निर्माण गरेका थिए । पछि अर्का राणा प्रधानमन्त्री जुद्धशमशेरले दरबार उपभोग गरे । 

१९९० को भूकम्पमा भत्किएपछि दरबारलाई नयाँ ढंगले बनाइयो । त्यसपछि नारायणशमशेरले दरबार प्रयोग गरे । ०१७ सालको शाही परिवर्तनपछि दरबार नेपाल सरकारको नाममा आयो । त्यसयता दरबारमा स्थानीय विकास प्रशिक्षण प्रतिष्ठानअन्तर्गतको महिला तालिम प्रशिक्षण प्रतिष्ठानको कार्यालय सञ्चालन हुँदै आएको छ । 

१२ वैशाख ०७२ को भूकम्पबाट दरबार जीर्ण बन्यो । दरबारका बुर्जा ढले । बैठक हल भत्कियो । चोटा कोठा चर्किए । छानाबाट खसेका काठपात असरल्ल बने । कोठा बस्नलायक नभएपछि महिला तालिम प्रशिक्षण प्रतिष्ठानको कार्यालय अन्तै सारियो । तर, दरबार पुनर्निर्माण गर्न न महिला तालिम प्रशिक्षण प्रतिष्ठानको ध्यान पुग्यो, न स्थानीय विकास प्रशिक्षण प्रतिष्ठानले कुनै पहलकदमी लियो । जसकारण राष्ट्रिय पुनर्निर्माण प्राधिकरणको सूचीमै परेन । परिणामतः दरबार अहिलेसम्म पनि जीर्ण नै रहन पुगेको छ ।

‘पहिलो सूचीकरणमा नारायण दरबार छुट्न पुगेछ । पछि पुनः यस विषयमा कुरा उठेको हो । हामीले बनाउन खोजेका थियौँ । पछि बागमती प्रदेशले दरबार प्रदेशमातहत आएकाले हामी नै बनाउँछौँ भन्ने खालको कुरा गरेपछि हामीले सूचीमा राखेनौँ । सोही कारण दरबार अहिलेसम्म पनि अलपत्र परेको छ,’ प्राधिकरणका तत्कालीन कार्यकारी अधिकृत सुशील ज्ञवालीले भने ।

स्थानीय विकास प्रशिक्षण प्रतिष्ठानका तत्कालीन प्रमुख बाबुराजा श्रेष्ठले भने दरबार पुनर्निर्माणका लागि पहल गरिएको बताए । ‘दरबार पुनर्निर्माणका लागि कर्मचारीबाट पहल नै नभएको भन्नेचाहिँ होइन । यहाँबाट पत्राचार भएको देखिन्छ । तर, किन प्राथमिकतामा परेन ? त्यो भने बुझ्न सकिएन,’ उनले भने ।