वातावरणीय प्रदूषण समाधानका प्राकृतिक विधि

केही दिनअघि काठमाडौं उपत्यकामा फैलिएको वायु प्रदूषणले निकै चर्चा पायो । वायू प्रदूषण नियन्त्रणबारे सरकारले सोधीखोजी गर्दागर्दै पानी परेपछि यहाँको प्रदूषण केही घटेको छ । सर्वसाधारणले तत्कालका लागि राहत महसुस गरे पनि यो समस्या हरेक वर्ष दोहोरिने गरेको छ । समस्याको दीर्घकालीन समाधानको उपाय खोज्नु जरुरी भइसकेको छ । 

औद्योगिकीकरण, सहरीकरण, विकास निर्माण, जनसंख्या वृद्धिलगायत कारणले वातावरणमा महत्वपूर्ण परिवर्तन ल्याइरहेको छ । यस्ता परिवर्तनले कतिपय अवस्थामा मानव स्वास्थ्यमा गम्भीर खतराको स्थिति पनि सिर्जना गरिरहेको छ । हामीले सास फेर्ने हावादेखि पिउने पानी र खेती गर्ने माटोसम्ममा प्रदूषणले डेरा जमाउन थालिसकेको छ । यो पृथ्वीवासीका लागि गम्भीर समस्या बनिरहेको छ । 

प्रदूषणले बलियो पकड बनाउँदै जाँदा यसको समाधानका विधि र उपाय पनि हामीलाई प्रकृतिले नै प्रदान गरिरहेको छ । वातावरणीय प्रदूषणअन्तर्गत रासायनिक, भौतिक वा जैविक पर्छन् । यी प्राकृतिक र मानव निर्मित दुवै स्रोतहरूको विस्तृत शृंखलाबाट उत्पन्न हुन सक्छन् । प्रदूषणलाई सामान्यतया वायु प्रदूषण, जल प्रदूषण, माटो–भूमि प्रदूषण, ध्वनि र प्रकाश प्रदूषण, प्लास्टिक प्रदूषण आदिमा वर्गीकृत गरेर हेर्न सकिन्छ । प्रदूषणले जलवायु परिवर्तन र जैविक विविधताको क्षति मात्र गर्दैन, यसले श्वासप्रश्वाससम्बन्धी रोग, मुटुसम्बन्धी रोग र क्यान्सरसहित असंख्य स्वास्थ्य समस्यासमेत निम्त्याउँछ । 

प्रकृतिमा अविश्वसनीय फ्लेग्जिबिलिटी र सन्तुलन गर्ने क्षमता हुन्छ । प्रकृतिमा प्रदूषण शुद्धता पुनस्र्थापित गर्ने थुप्रै संयन्त्र छन् । वैज्ञानिक र वातावरणविद् प्रदूषणलाई प्रभावकारी र दिगो रूपमा समाधान गर्न यिनै प्राकृतिक विधि (जैविक उपचार र पारिस्थितिक पुनस्र्थापना विधि) तर्पm फर्किरहेका भेटिन्छन् । समाधानका केही तरिकाबारे यहाँ चर्चा गरिएको छ । 

फाइटोरिमेडिएसन : फाइटोरेमेडिएसन भनेको दूषित माटो, पानी वा हावा सफा गर्न बिरुवाहरूको प्रयोग विधि हो । केही बिरुवामा हानिकारक प्रदूषकहरू अवशोषित गर्ने, तिनलाई जम्मा पार्ने वा टुक्रा पार्ने क्षमता हुन्छ । हाइपरएक्युमुलेटर बिरुवाहरू माटोबाट लिड, आर्सेनिक र मर्करीजस्ता हेभी मेटल निकाल्न प्रयोग गरिन्छ । जलकुम्भी र डकबिडजस्ता तैरने जलीय बिरुवाले पानीका स्रोतबाट विषाक्त पदार्थ हटाउन सक्छन् । सहरी क्षेत्रमा रोपिएका घाँस र रुखले पनि वायु प्रदूषकहरू सोस्न मद्दत गर्छन् र कार्बन सिंकको रूपमा काम गर्छन् । फाइटोरेमेडिएसन कम खर्चिलो, दृश्यात्मक रूपमा आकर्षक र वातावरणमैत्री तरिका हो । यद्यपि, यो यान्त्रिक विधिभन्दा केही ढिलो छ । यसले प्रदूषणको दीर्घकालीन समाधान गर्छ । 

सूक्ष्मजीवहरूको प्रयोग : ब्याक्टेरिया र फङ्जाईजस्ता सूक्ष्म जीवले प्रदूषकलाई प्राकृतिक रूपमा टुक्रा परेर तिनको असर कम गर्न प्रमुख भूमिका खेल्छन् । तेल पचाउन सक्ने ब्याक्टेरिया तेल पोखिएको ठाउँ सफा गर्न प्रयोग गरिन्छ । तिनीहरूले हाइड्रोकार्बन डाइजेस्ट गरी हानिरहित पदार्थमा परिणत गर्छन् । यस्तै, फंगसमा पनि कीटनाशक र औद्योगिक रङजस्ता विषाक्त रसायनलाई टुक्य्राउन सक्ने इन्जाइम हुन्छन् । दूषित क्षेत्रमा क्षय प्रक्रियालाई तीव्र बनाउन विशेष सूक्ष्म जीव थप्ने अभ्यासलाई बायोअग्मेन्टेसन भनिन्छ । यो विधि ढल प्रशोधन, भूमिगत पानीको शुद्धीकरण र प्रदूषित औद्योगिक स्थलहरूको पुनस्र्थापनामा प्रभावकारी मानिन्छ ।

कम्पोस्टिङ र भर्मिकम्पोस्टिङ : विशेषगरी सहरी क्षेत्रमा जैविक फोहोरले वातावरणीय प्रदूषणमा उल्लेखनीय योगदान पु¥याउँछन् । अनुचित रूपमा विसर्जन गर्दा, शक्तिशाली हरितगृह ग्यास मिथेनको उत्सर्जन गर्छ र माटो, पानीलाई दूषित गर्छ । कम्पोस्टिङ भनेको खाद्यान्नका टुक्रा र पातहरू जस्ता जैविक पदार्थलाई पोषकतत्वले भरिपूर्ण माटोमा पुनः प्रयोग गर्ने प्राकृतिक प्रक्रिया हो ।

भर्मिकम्पोस्टिङमा जैविक फोहोरलाई छिटो र प्रभावकारी रूपमा टुक्रा पार्न गड्यौलाको प्रयोग गरिन्छ । यी विधिले फोहोर मात्र कम गर्दैन, माटोको उर्वरतामा पनि सुधार ल्याउँछ । रासायनिक मलको आवश्यकतासमेत कम गर्छ ।

कृत्रिम सिमसार क्षेत्र : सिमसारलाई प्रकृतिको मिर्गौला मानिन्छ । यिनीहरूले पानीबाट प्रदूषकहरू छान्छन्, अतिरिक्त पोषक तत्वहरू सोस्छन् र वन्यजन्तुका लागि उपयुक्त वासस्थान प्रदान गर्छन् । कृत्रिम सिमसार क्षेत्र प्राकृतिक सिमसारको नक्कल गरी डिजाइन गरिएका प्रणाली हुन् । यिनीहरू नगरपालिकाको फोहोर पानी, कृषि उद्यमबाट निस्कने पानी र औद्योगिक फोहोर पानी प्रशोधन गर्न प्रयोग गरिन्छ । बिरुवा, माटो र सूक्ष्म जीवहरूको संयोजनमार्फत यी प्रणालीले हानिकारक रसायनको प्रयोगविना नै दूषित पदार्थ हटाउँछन् र पानीको गुणस्तर पुनस्र्थापित गर्छन् । 

हरियो बेल्ट र सहरी वन : सहर र औद्योगिक क्षेत्रहरू वरिपरि हरियो बेल्ट सिर्जना गर्दा वायु र ध्वनि प्रदूषण कम हुन्छ । निम, पीपल र अशोकाजस्ता रुख हावा शुद्ध गर्ने गुणहरूका लागि परिचित छन् । सहरी वनले कार्बन सिन्कको काम गर्छन्, छाया प्रदान गर्छन् र सहरी तापमा नियन्त्रण गर्छन् । दीर्घकालीन पारिस्थितिक स्वास्थ्यका लागि वन/पार्कको निर्माण गर्नु र हरियाली ठाउँको संरक्षण गर्नु आवश्यक हुन्छ । 

पानी शुद्धीकरणका लागि प्राकृतिक कोगुलेन्टहरू कृत्रिम रसायनमा मात्र भर पर्नुको सट्टा, थुप्रै परम्परागत र स्वदेशी विधिमा पनि पानी शुद्धीकरणका लागि प्राकृतिक सामग्री प्रयोग हुँदै आएको छ । मोरिंगाको बियाँलाई धुलो बनाएर यसले प्राकृतिक कोगुलेन्टको रूपमा काम गर्छ, फोहोर पदार्थलाई बाँध्छ र फिल्टर गर्न सजिलो बनाउँछ । यस्तै, कोइला र बालुवाका फिल्टर पानी शुद्धीकरण सेटअपमा प्रदूषकहरू हटाउन प्रभावकारी हुन्छन् । 

प्राकृतिक विधि किन महत्वपूर्ण छ त ? : रासायनिक वा यान्त्रिक विधिभन्दा प्राकृतिक उपचार प्रविधिलाई प्राथमिकता दिनुका थुप्रै बलिया कारण छन् । 
दिगोपन : प्राकृतिक विधिहरू नवीकरणीय छन् र यिनले दीर्घकालीन पारिस्थितिक सन्तुलनलाई प्रवर्द्धन गर्छन् । 

लागत–प्रभावकारी : धेरै प्रविधिमा न्यूनतम पुँजी लगानी र मर्मत लागत परेको हुन्छ, जसले गर्दा यी लागत–प्रभावी हुन्छन् । 

न्यूनतम साइड इफेक्ट : रासायनिक विधिभन्दा फरक, प्राकृतिक समाधानले सामान्यतया नयाँ प्रदूषक जन्माउने गर्दैनन्, जसले गर्दा यिनको कुनै साइड इफेक्ट हुँदैन ।

समुदायको संलग्नता : प्राकृतिक समाधानले स्थानीय समुदायलाई संरक्षण प्रयासमा संलग्न गराउन सक्छन्, जसले गर्दा जागरुकता र सहभागिता बढाउन सक्छन् । वातावरणीय प्रदूषण केवल वैज्ञानिक समस्या मात्र होइन, यो एक सामाजिक, नैतिक र आर्थिक मुद्दा हो, जसले विश्वव्यापी ध्यान र स्थानीय संलग्नताको माग गर्दछ । नीतिगत परिवर्तन, प्राविधिक प्रगति र कडाखाले नियम आवश्यक छ, तर प्रकृतिमा आधारित समाधान अँगाल्दा हाम्रो पृथ्वीलाई हिल गर्ने सामञ्जस्यपूर्ण तरिका प्रदान गर्छ । बढ्दो वातावरणीय प्रदूषणको सामना गर्दैगर्दा, यो सजिलै अभिभूत हुन्छ कि यसले हामी सबैलाई असर गरिरहेको छ । हाम्रो अन्तिम आशा प्रकृतिमा फर्कनुमा निहित छ– जीवनको स्रोतको रूपमा मात्र नभई समाधानको रूपमा पनि प्रकृतिले हामीलाई विभिन्न विधि प्रस्तुत गरेको छ । प्राकृतिक उपचार विधिहरू केवल वैज्ञानिक रूपमा मात्र उपयुक्त छैनन्, तिनीहरूले सम्मान, सहअस्तित्व र हेरचाहको दर्शनलाई समेत मूर्तरूप दिन्छन् । परम्परागत ज्ञान, आधुनिक विज्ञान र सामुदायिक संलग्नतालाई संयोजन गरेर, हामी सफा, स्वस्थ र दिगो संसारको लागि मार्ग प्रशस्त गर्न सक्छौँ । हामीले नबिर्सौं, प्रकृति सधैँ हाम्रो सबैभन्दा ठुलो सहयोगी रहँदै आएको छ । समय आइसकेको छ, हामी सुनौँ, सिकौँ र यसलाई बाटो देखाउन दिऔँ ।