प्रतिकूल भूगोलका कारण अफगान युद्धमा झैँ ताइवानमा हुने सम्भावित सैन्य द्वन्द्वले अमेरिकालाई ठूलो क्षति पुग्ने देखिन्छ

---

पछिल्ला दुई वर्षमा थुप्रै विदेश नीति विज्ञहरूले काबुलले सन् १९७५ मा भियतनामको साइगनमा भएको विशृंखलतालाई प्रतिबिम्बित गर्छ कि भनेर चासो राख्दै आएका थिए । हजारौँ अमेरिकीको ज्यानको मूल्यमा हुने युद्धका सन्दर्भमा यो प्रश्न एकदमै जायज छ । र, अहिले चीनबाट ताइवानको प्रतिरक्षाका लागि सैन्य परिचालनको योजनाको सम्भाव्यतामाथि अध्ययन गरिरहेको अमेरिकाले भियतनाम र अफगानिस्तानबाट सिकेको पाठ सम्झिनुपर्छ ।

भियतनाम र अफगानिस्तानमा देखिएको अमेरिकी असफलता मूलतः एउटै कारणले भएको हो । दुवै सन्दर्भमा अमेरिका गृहयुद्धमा फस्न पुग्यो एवं राष्ट्रवादविरोधी कित्तामा पर्‍यो र राष्ट्रवादविरोधी छविलाई अमेरिकी सेनाको उच्च प्रविधिका बाबजुद पनि सुधार्न सकेन । तालिबान र भियतकङ विचारधारात्मक रूपमा एकदमै भिन्न छन् र केही कुरामा परस्परविरोधी नै छन् । तैपनि, यी दुवै आफ्नो मुलुकबाट बाहिरी हस्तक्षेपकारीलाई खेद्न चाहन्थे ।  

विडम्बना अहिले अमेरिकी रणनीतिकारहरू पहिल्यैदेखि जटिल भएको गृहयुद्धको अवस्थामा अमेरिकी संलग्नताबारे चिन्तनमनन गरिरहेका छन् । ७ अक्टोबरको द वाल स्ट्रिट जर्नलको एक खुलासाअनुसार अमेरिकी सेना ताइवानमा एक वर्षभन्दा पहिल्यैदेखि गोप्य रूपमा बस्दै आएका थिए । त्यसैगरी चिनियाँ लडाकु विमानले ताइवानमा दिनानुदिन उपस्थिति बढाइरहेको थियो । ४ अक्टोबरका दिन बम्बर र एट्याक जेट्ससहित ५६ जनमुक्ति सेनाका लडाकु विमान ताइवानको वायु रक्षा पहिचान क्षेत्र (एडिज) मा पत्ता लागेका थिए । विनाकुनै संकोच यो तरल अवस्थाका लागि बढ्दो चिनियाँ राष्ट्रवाद जिम्मेवार छ । 

उसो त अमेरिकीहरू पनि यो अवस्था निम्त्याउन जिम्मेवार नभएका होइनन् । अहिलेको अवस्थामा सिर्जित गम्भीर तनाव सन् २०१६ मा निर्वाचित भएलगत्तै राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले ताइवानकी नेतृ साइ ई वेनलाई फोन गर्ने बहुलट्ठीपूर्ण निर्णयबाट सुरु भएको हो । यस्तो संवाद सन् १९७२ देखिको अमेरिका–चीन सम्बन्धको आधार रहेको ‘एक चीन नीति’को निर्लज्ज उल्लंघन हो । त्यसैगरी ताइवानमा उच्चपदस्थ अधिकारीहरू पठाउनु र सैन्य एवं सामरिक सहयोग गर्नुजस्ता अमेरिकी कदमलाई बेइजिङले नियालिरहेको थियो ।            

चिनियाँ चरित्रको राष्ट्रवादले अहिलेको परिस्थिति निम्त्याउन ठूलो बल पुर्‍याएको छ, तर के यो अवस्थालाई साँच्चै गृहयुद्ध भनेर विश्लेषण गर्न सकिन्छ ? ताइवानलाई ‘देश’ भनेर सम्बोधन गर्ने युरोपेली एवं अमेरिकीका लागि यो प्रश्न निकै तर्कसंगत हो । स्मरण रहोस्, ताइवानको औपचारिक नाम ‘ताइवान गणतन्त्र’ होइन, अर्थात् राष्ट्रियता झल्काउने गरी ताइवान टापुले आफूलाई ‘गणतन्त्र चीन’ भनेर मान्छ र आफ्नो संविधान र राहदानीमा समेत चीन लेख्छ । त्यसैगरी थुप्रै अमेरिकी चीनविज्ञले चिनियाँ भाषाको अध्ययन ताइवानमै गरेका हुन् । 

मन्डारिनभन्दा ‘ताइवानी’ भाषाको अस्तित्व भिन्न छ । तैपनि, चाखलाग्दो के छ भने ‘ताइवानी’ मिनन्हुवा भाषाको अनुवाद ‘मिन नदीको दक्षिणतर्फको भाषा’ हुन आउँछ र मिन नदी ताइवानमा छैन । मिन नदी त चीनको फुजियान प्रान्तको राजधानी हुँदै बग्छ, जुन ताइवान टापुपारि चीनमा अवस्थित छ । ताइवानमा निश्चित रूपमा गैरचिनियाँ आदिवासी बसोवास गर्छन्, तर उनीहरूको संख्या केवल दुई प्रतिशत मात्रै छ । ताइवान टापुको प्रारम्भिक इतिहास अध्ययन गरेका प्राध्यापक टोनियो एन्ड्राडे ताइवानका करिब ६ हजार चिनियाँ किसान सन् १६५२मा डच उपनिवेशकारीविरुद्ध लडेका थिए भनेर ताइवानलाई चीनसँग जोड्छन् । अर्थात् चिनियाँहरू ताइवानमा लामो समयदेखि बसोवास गर्दै आएका छन् । जब चिङ वंशले चिनियाँ मिङ वंशलाई सन् १६८३मा हराए, तब ताइवान औपचारिक रूपमा चीनमा समाहित भएको थियो, जुन अमेरिकी क्रान्तिभन्दा झन्डै एक शताब्दीपहिलेको कुरो हो ।

के यो इतिहास र संस्कृतिले कुनै अर्थ राख्छ ? यसले अफगानिस्तानमा अमेरिकाको पतनसँग के सम्बन्ध राख्छ ? ताइवान धनी छ, प्रभावशाली लोकतन्त्र भएको ताइवान लामो समयदेखि अमेरिकाको साझेदार हो र ताइवान भूराजनीतिक रूपमा संवेदनशील क्षेत्र हो, अर्थात् लोक भाषामा चिनियाँ बोतलको ‘कर्क’ हो । चिनियाँ दाबीविरुद्ध ताइवानका अमेरिकी मित्रहरू त्यहाँ अफगानिस्तानमा जस्तो अवस्था निम्तिन्न भनेर लागिपरेका छन् ।

विडम्बना, अफगानिस्तान र ताइवानको तुलना सान्दर्भिक नै देखिन्छ । मुख्यतया प्रतिकूल भूगोलका कारण अफगान युद्धमा झैँ ताइवानमा हुने सम्भावित सैन्य द्वन्द्वले अमेरिकालाई ठूलो क्षति पुग्ने देखिन्छ । जसरी काबुलमा त्यहाँका जनतालाई हामीले दिएका प्रतिबद्धतामा विश्वास गर्ने आधार थिएन, त्यसैगरी थुप्रै अमेरिकी ताइवानलाई नक्सामा समेत भेट्टाउन सक्दैनन् । चीनसँग कूटनीतिक सम्बन्ध राख्न अमेरिकाले ताइवानसँगको सन् १९७९मा गरिएको रक्षा सन्धिलाई खारेज गरेको थियो । त्यसबाहेक ताइवानी नेतृत्वले आफ्नो प्रतिरक्षा गर्नसमेत अक्षम रहेको अचम्मलाग्दो कुरा बाहिर ल्याएका छन् । ताइवानी सैन्य शक्ति अव्यवस्थापन एवं अक्षमताका कारण अस्तव्यस्त छ । 

राष्ट्रवाद निर्णायक तत्व हुनेछ । बेइजिङले आफ्नो राष्ट्रको पुनः एकीकरण गर्न जुनसुकै मूल्य चुकाउन तयार रहेको देखाइसकेको छ । यो दृढ संकल्प भियतकङ र तालिबानसँगको अमेरिकी अनुभवसँग मिल्छ । हस्तक्षेपका लागि ‘अमेरिकी विश्वसनीयताको रक्षा’ वा ‘विधिको शासन जोगाउने’ जस्ता फिल्मी तर्क पनि भियतनाम र अफगानिस्तान अनुभवसँग मिल्छ । आणविक शक्ति भएको शक्तिशाली प्रतिद्वन्द्वीसँग अर्को गृहयुद्धमा मुछिने काम अमेरिकाका लागि यसअघिका असफलताभन्दा विनाशकारी ठहरिने निश्चित छ । द नेसनल इन्ट्रेस्टबाट