- वि.सं २०८१ बैशाख १३ बिहीबार
निकटताले कोरोना महामारी सर्छ भन्ने थाहा भएर पनि मानिस मन्दिरहरूमा बोका बलि चढाउन तँछाडमछाड गर्न पछि परेनन्
एकजना मित्रले फेसबुकमा स्ट्याटस लेखे– कोरानाको उपेक्षा नगरौँ, यो अत्यन्तै ज्याद्रो हुन्छ । उनले कोभिड–१९ बाट एकजना आफन्त गुमाएपछि यो स्ट्याटस लेखेका थिए । तर, यसपटकको दसैँमा दुर्गा–भगवतीका मन्दिर र दुर्गामेलामा मानिसहरूले मास्क र सोसल डिस्ट्यान्सिङको उपेक्षा गरेको दृश्य देखियो, त्यसले आमजनमानसमा गहिरिएर बसेको धार्मिक भिडुपनाको संकेत दिन्छ । कति जड ? निकटताले कोरोना महामारी सर्छ र यो भयानक रोग हो भन्ने थाहा भएर पनि मानिस मन्दिरहरूमा पूजा र प्रसाद चढाउन, बोका बलि चढाउन तँछाडमछाड गर्न पछि परेनन् । कोरोना महामारीको संवेदनशीलतालाई देखेर सरकारले मन्दिरहरूमा खुलापूजा र बलि प्रदानमा रोक लगाउनु पनि औपचारिक मात्र देखियो ।
जनकपुरको राजदेवी मन्दिरमा आठ हजारभन्दा बढी बोका बलि चढाइए । जनकपुरमा प्रशासनले यस वर्ष बोका बलि नहुने, बरु जिल्ला प्रशासनले क्षमापूजा गर्ने घोषणा गरेको थियो । तर, आयोजक स्थानीय क्लबहरूले चौतर्फी दबाब सिर्जना गरेर अन्ततः बोका बलि प्रदान गर्ने निर्णय गराइछाडे । यो एउटा उदाहरण मात्र हो, होइन भने देशका प्रायः हरेक भगवती मन्दिरमा भक्तजनहरूले कोराना महामारीबाट बच्ने निर्देशिकाहरूको कुनै न कुनै रूपमा उपेक्षा गरिरहे । यसले हाम्रो पारम्परिक चेतनाको जडता तथा पछौटेपनाले एक्काइसौँ शताब्दीमा पनि हामीलाई रीतिरिवाज र सामन्तवादी धार्मिकताका निम्ति वैज्ञानिक तथ्यहरूलाई उपेक्षा गर्न कसरी प्रेरित गर्छ भन्ने देखाउँछ । यतिसम्म कि हामी आफ्नो ज्यानको सुरक्षासमेतको उपेक्षा गरिरहेका हुन्छौँ ।
प्रथम दृष्टिमा दसैँ नारीशौर्यको अभ्यर्थनाको रूपमा व्याख्या गरिन्छ– ‘या देवी सर्वभूतेषु, मातृरूपेण संस्थिता’ । तर, यसमा निहित अन्तरवस्तुले यसलाई नारीविरुद्ध पुरुष चेतनालाई नै प्रोत्साहित गर्छ । दसैँको अवसरमा तराई मधेसमा महिषासुरमर्दिनी दुर्गा र नवदुर्गाका प्रतिमाहरूको स्थापना र मेलाहरू यत्रतत्र लाग्ने गर्छन् । दुर्गामेलाको यो रूप समाजमा पुँजीको प्रभाव बढ्दै गएपछि अधिकतम् तीन सय वर्षभित्र विकसित भएको हो । हामीतिर त झन् धेरै पछि यो चलन आएको हो ।
दसैँको प्राकृतिक रूप हिन्दू सामन्तशाहीभित्र ब्राह्मणीय मान्त्रिक प्रक्रियाबाट सिद्धपीठहरू राजदेवी र कोतघरमा शक्तिपूजा तथा ग्रामीण जनसमुदायमा भूत, बोक्सी, धामी, ओझा र वनदेवीहरू र ग्रामदेवताहरूको लोकपरम्पराअनुसार बोका, परेवा आदि बलि, रक्सी (तपाओन) चढाएर र धामीहरूले ‘भगतै’ गाएर अमान्त्रिक पूजापाठ र गाथागायन हुन्छ । यस समग्र विधिले दुर्गा–देवीहरू पुरुष धामी–झाँक्री र ओझाहरूको मन्त्रअनुसार चल्ने र बोक्सी र चुडैल (किचकिन्ने)हरूको कोपबाट रक्षा गर्ने अन्धविश्वासलाई नै पुष्ट गर्छ ।
तराई मधेसमा ‘झिझिया’ सांस्कृतिक कलाको रूपमा प्रसिद्ध छ । असंख्य प्वाल परेको घैँटोभित्र एउटा बलिरहेको दीप बालेर अँध्यारो रातमा नारीसमूहको गायनमा कलात्मक रूपमा नाचेको हेर्नु आनन्दप्रद नै हो । एउटा कलाको रूपमा यसको संरक्षण गर्नु राज्य र समाजको दायित्व पनि हो । तर, यसमा निहित प्राचीन कबिला चेतनाका अन्तर्वस्तुहरू हेर्दा यसलाई म्युजियम (संग्रहालय)मा राख्नुपर्ने देखिन्छ । झिझियामा गाउने गीतहरूले बोक्सी (डाइन)हरूले मन्त्र–तन्त्र र टुनामुना गरेर हाम्रा सन्तानलाई रोगी बनाउँछे, मारेर उसलाई भूत र प्रेत बनाएर आफूसँग राख्छे र दुःख दिन्छे, त्यसैले सामाजिक हितका निम्ति उनीहरूलाई दण्डित र बहिष्कृत गर्नुपर्छ भन्ने भाव प्रसारित गर्छ ।
अर्कोतर्फ अभिजात्य र सम्पन्न जातिहरूको मान्त्रिक कर्मकाण्डीय दुर्गा भगवतीको पूजामा पनि यही भाव मिसिएको हुन्छ । नारीप्रतिको यस सामाजिक हेयभावले गर्दा मन नपरेको र केही असामान्य बानीव्यहोराकी निर्धो आइमाईलाई सामान्य निहुँमा नै सहजै बोक्सी घोषित गरिदिन सकिन्छ । तन्त्र र मन्त्रको यस रुढ र अन्धविश्वासी तर्क र मान्यताले ग्रस्त पारम्परिक समाजमा आफ्नै आमासम्मलाई बोक्सी मान्न मनोवैज्ञानिक रूपमा प्रेरित र बाध्य गराउँछ । यस प्रकारका तर्कहरूको स्रोत हाम्रा प्राचीन र मध्यकालीन ग्रन्थहरू र लोकगाथाहरू छन् । ती पुरातन ग्रन्थहरू र लोकगाथाहरू तत्कालीन सीमित ज्ञान र विश्वासका परिणाम हुन्, जसले देव, राजा, ब्राह्मण र पुरुषलाई श्रेष्ठ, ज्ञानी, योग्य र अधिकार सम्पन्न मान्छ ।
बोक्सीका निम्ति व्याप्त अन्धविश्वासहरू भयावह छन्– मारण, उच्चाटन, मसान जगाएर भूत र प्रेतलाई दास बनाउने, मान्छेको मासु खाने, रुख हाँक्ने, कति हो कति ! तर बोक्सीको रूपमा आरोपित आइमाईहरू हमेसा प्रायः निमुखा र निरीह, एकल, वृद्धा वा मानसिक रूपमा असन्तुलित हुने गरेको पाइएको छ । यसलाई विडम्बना नै मान्नुपर्छ कि हिन्दू समाजमा कैयौँ शिक्षित विद्वान्हरूले पनि यी रुढ अन्धविश्वासी धारणाको वकालत र तर्कले सिद्ध गर्ने प्रयत्न गरिरहेका हुन्छन् ।
देवी, दुर्गाको पूजा अर्चना र ‘मातृरुपेण संस्थिता’को नाममा भव्य र त्रासमयी दसैँमा विगतझैँ यस वर्ष पनि बोक्सीको नाममा नारी उत्पीडनका घटना देखिए । प्रहरीले दोषीलाई पक्राउ गरे पनि आममानसिकतामा बोक्सी र किचकन्नेको अन्धविश्वासले हाम्रो समाजको एक्काइसौँ शताब्दी अझै कैयौँ शताब्दी पछाडि नै छ भन्ने बोध गराउँछ । यस वर्षको दसैँमा धनुषा जिल्लाको औरही गाउँपालिका र सबैला नगरपालिकाको मुसहरी टोलमा बोक्सीको आरोपमा निर्घात कुटपिट गरेको र कपाल खौरेर मलमूत्र खुवाउने प्रयास गरेको घटना स्थानीय मिडियामा आएको छ । त्यसैगरी यसै अवधिमा सिरहा जिल्लाको कर्जन्हा नगरपालिकामा आफ्नी ९० वर्षीया आमालाई बोक्सीको आरोपमा छोराले नै कुटपिट गरेको र मलमूत्र खुवाउने प्रयास गरेको घटना सामुन्ने आएको छ । दसैँ, दुर्गा, झिझियाले यस एक्काइसौँ शताब्दीको वैज्ञानिक युगमा पनि प्रसारित गरिरहेका रुढ मनोविज्ञानको यसभन्दा ठूलो विडम्बना अरू के हुन सक्छ ?
हजारौँ वर्षको सामाजिक आरोह–अवरोहमा कैयौँ सामाजिक ढाँचाहरू फेरिए, तर यो धार्मिक अन्धविश्वास फेरिएन, बरु अनेक आवरण ओढेर झन्–झन् जड हुँदै गयो र नारी, निरीह र निर्धन समुदायमाथिको शोषण, उत्पीडन र अत्याचारका नयाँ तर्कहरू निर्माण गरिरह्यो ।
हजारौँ वर्षको सामाजिक आरोह–अवरोहमा कैयौँ सामाजिक ढाँचाहरू फेरिए, तर यो धार्मिक अन्धविश्वास फेरिएन, बरु अनेक आवरण ओढेर झन्–झन् जड हुँदै गयो र नारी, निरीह र निर्धन समुदायमाथिको शोषण, उत्पीडन र अत्याचारका नयाँ तर्कहरू निर्माण गरिरह्यो । माक्र्सले दक्षिण एसियाली समाज (माक्र्सका रचनाहरूमा भारतीय भनिए पनि उनले अहिलेको दक्षिण एसियालाई नै संकेत गरेका छन्) लाई ‘परिवर्तनहीन’ र ‘सरल’ प्रतिक्रियावादी समाज भनेका छन् । तत्कालीन भारतमा रहेका ब्रिटिस अधिकारीहरूको रिपोर्टमा आधारित माक्र्सको परिवर्तनहीन दक्षिण एसियाली समाजको यो धारणा पूर्ण रूपमा सत्य छैन । यसको आलोचना माक्र्सवादी विद्वान्हरूले समेत गरेका छन् । तर, यसमा निहित भाग्यवादी जडताबारे माक्र्सको सूक्ष्म दृष्टिको सत्यता वर्तमान हिन्दू समाजको जडताले पनि प्रमाणित गर्छ ।
यसलाई वर्तमान कोरोना महामारीबारे जड चेतनामा आधारित आमव्यवहार तथा बोक्सी र भूतप्रेतबारेका रुढ र अवैज्ञानिक विश्वासको निरन्तरतामा देख्न सकिन्छ । फेरि अन्धविश्वासको मामिलामा हिन्दू मात्र होइन, बौद्ध, जैन, मुस्लिम र इसाई सबै एउटै कित्तामा छन् । माक्र्सले एक ठाउँमा लेखेका छन्– ... यी मनोरम ग्राम समुदायहरू सधँै प्राच्य निरंकुशताका ठोस आधार रहँदै आएका छन् । मानवमनलाई ...अन्धविश्वासको विरोधहीन साधन र परम्परागत नियमहरूको दास बनाएर उनको सम्पूर्ण गरिमा र ऐतिहासिक ऊर्जाबाट वञ्चित गरिदिएका छन्... यी स–साना समुदाय जाति र दासताका भेदहरूले प्रदूषित रहँदै आएका छन् र मानिसलाई परिस्थितिहरूको स्वामी बन्नुको साटो बाहिरी परिस्थितिको दासमा परिणत गरिदिएका छन् । यसले एउटा स्वतः विकासशील सामाजिक संस्थालाई कहिल्यै नफेरिने भाग्यमा बदलिदिएको छ र यसरी प्रकृतिको पाशविक पूजालाई जन्म दिएको छ । यस तथ्यबाट प्रस्ट हुन्छ कि प्रकृतिको स्वामी मनुष्यले घुँडा टेकेर बाँदर हनुमान र गाय शबलाको पूजा गर्न थाल्यो ।’ धार्मिक र परम्परावादी समाजले माक्र्सलाई त्यसै खतरनाक भनेका होइनन् नि ! उनी धार्मिकताको नाभिकेन्द्रमा नै मारक प्रहार गर्छन् ।
तुलनात्मक रूपमा दसैँबारे सहरभन्दा गाउँमा बढी देखिने यस रुढ चेतनालाई आधुनिकताको सांस्कृतिक र बौद्धिक प्रतिष्ठामा परिणत गर्ने काम सहरले नै गरेको छ भन्नु अत्युक्ति नहोला । अब त यसमा नवसांस्कृतिक पुँजीवाद पनि सामेल भएको छ । अब सहर मात्रै होइन, गाउँहरूको दुर्गामेला पनि विलासी उपभोग्य वस्तुहरूको बजारमा परिणत हुन थालेका छन् । अब कोक, पेप्सी, भोडकाजस्ता अन्तर्राष्ट्रिय पेय र मदिरा उत्पादन र चकलेटदेखि फेसनेबल सौन्दर्य क्रिम र अत्तरहरूको विज्ञापन होर्डिङबोर्डहरू ग्रामीण बजारमा समेत व्यापक छ । कतै–कतै त यी उत्पादक कम्पनीले दसैँको अवसरमा पूजा र अन्य सांस्कृतिक कार्यक्रम नै प्रायोजन गरेका हुन्छन्, जसमा मन्त्रीदेखि स्थानीयस्तरका नेताहरूसम्मले पूजापाठ र देवी–देउताको महिमागान गर्दै भाग लिएका हुन्छन् । ‘यस वर्षको दसैँमा माता दुर्गाले तपाईंलाई सबै किसिमको अशुभबाट रक्षा गरून्’ र ‘यस वर्षको दसैँ फलाना पेयसँग मनाउनुको मज्जा’ भन्ने बोर्डमा भनिएको अशुभमा बोक्सीको अन्धविश्वास पनि निहित हुन्छ । यसबाट के देखिन्छ भने वर्तमानमा दसैँ, दुर्गापूजा, मेला, झिझिया र यसको विराट् सांस्कृतिक विभ्रमको संयोजनमा सामान्य मानिसको पुरातन मनोविज्ञान मात्र होइन, राज्य, धर्म र व्यापार पनि सामेल छ । अझ भनौँ, व्यापारको प्रायोजनमा धर्म र राज्य दुवै सामेल छ ।
जब धर्मनिरपेक्ष राज्यका राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीहरूसमेत सांस्कृतिक संरक्षणको नाममा टीका थाप्छन्, यसले आमजनमा विद्यमान अन्धविश्वासलाई झन् बलियो बनाउँछ । जनसमुदायमा रहेका आस्थाको सम्मान गर्नुलाई एउटा हदसम्म उचित भनिए पनि राज्यका प्रतिनिधि आफँै त्यसमा सामेल हुनु धर्मनिरपेक्षताको सिद्धान्तप्रतिको उपेक्षाभाव नै हो । यसको पक्षमा जतिसुकै तर्क दिए पनि अन्ततः त्यसमा निहित अन्धविश्वासको संरक्षण नै हो । तर, आधुनिक चेतना र ज्ञान उल्टो दिशामा घुमेको र अनेक निहुँमा विज्ञानमाथि जड धार्मिक चेतनाको श्रेष्ठताको वर्चस्व रहेको स्थितिलाई प्रतिगामिताबाहेक अरू के नै भन्न सकिन्छ !
तर सत्य त सत्य हो, दसैँमा निहित सांस्कृतिक चेतना यस्तो सामाजिक मनोविज्ञानबाट जन्मेको हो, जो अहिले मृत अवशेष मात्र छ र यसलाई संग्रहालयमा राख्नु नै उचित हुनेछ । आधुनिक युगमा सांस्कृतिक उत्सवका नयाँ स्वरूप र युगानुकूल चेतनाको विकास नै युगसम्मत हुनेछ । होइन भने दसैँ र देवीपूजाको पुरातन चेतनामा आधारित नारीशोषण, उत्पीडन, बलात्कार र हत्या (नरबलि) सम्मको जघन्य घटनालाई महसुस गर्न नसक्नु कि ज्ञानशून्यता कि धूर्तता हो ।
