पाँच कलाकारको  नजरमा सन् २०१८

‘अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता’ (२०१८)
‘धार्मिक स्वतन्त्रता’ (२०१८)
‘चाहनाको स्वतन्त्रता’ (२०१८)
‘डरबाट स्वतन्त्रता’ (२०१८)

टर्निङ प्वाइन्टले पाँचजना कलाकारलाई सन् २०१८ लाई प्रतिबिम्बित हुने गरी एउटा सिर्जना रोज्न आग्रह गरेको थियो । 

‘हेभी रेज’ (२०१८)

 जोए ब्याटम्यान
जोए ब्याटम्यान बेलायतमा जन्मेका बहुआयामिक लेखक हुन् । उनी नारीवाद, समानता र मृत्युदरमा केन्द्रित छन् ।

२०१८ मा अमेरिकाका अनलाइन र सञ्चारमाध्यम जताततै ‘बलात्कार,’ ‘उत्पीडन’ र ‘दुव्र्यवहार’जस्ता शब्द अपरिहार्यजस्तै बने । यस वर्ष कतिका टाउका छिनिए, कतिको जीवन बर्र्बाद भयो र यही वर्ष धेरै कथा छिटै बिर्सिए अर्थात् अविश्वसनीय क्रुर हर्कतहरू भए । वर्ष धेरै फाइदाको पछि कुद्यो । यो भुक्तानका लागि प्रयास गरिएको वर्ष र गलत तथा शून्य भुक्तान भएको वर्ष पनि हो । यो वर्ष दयनीय न्यायमा पनि त्यति धेरै गुज्रिएन । यो वर्ष महिलालाई अलिकति परिवर्तन भयो भनेर पाठ पढाइए पनि उनीहरू अझै सुरक्षित हुन सकेनन् । ‘एफबिआई अनुसन्धान’ त्रास र भयका लागि पर्यायवाचीजस्तै बन्यो । यो वर्ष मैले केही गर्व पनि महसुस गरेको छु जसले धेरै काम गरेर पनि असन्तुष्ट रहे । केही नयाँ चिजहरू सिको र केही पुरानाको याद पनि आयो । यस वर्ष ट्रिगर्स, अज्ञात चोटहरू, निवा विल्सन, ब्रेट कवानाघ र घृणाको वर्ष पनि रह्यो । 

‘फेसबुक’  (२०१७–१८)
जर्ज कोन्डो
जर्ज कोन्डो अमेरिकाका भिजुअल आर्टिस्ट हुन् । उनका अमूर्त पेन्टिङ र पोट्रेटहरू काल्पनिक पात्र र विभिन्न स्रोतमा आधारित हुन्छन् । उनका सिर्जनाका संग्रहहरू न्युयोर्क महानगरको आधुनिक म्युजियम, लन्डनको टेट मोर्डन म्युजियम र अन्य ठाउँमा पनि हेर्न पाइन्छ ।

गएका केही वर्षदेखि मेरा सिर्जना विश्वका पेरिस, एथेन्स, हङकङ, डेनमार्क, वासिङटन डिसीलगायत ठाउँमा प्रदर्शन भइरहेका छन् । यात्राका क्रममा अन्तर्वार्ताकारले मलाई अमेरिकी राजनीतिमाथिको मेरो धारणाबारे प्रश्न गर्छन् । के अमेरिकाले फेक न्युजको सामना ग-यो ? के गलत समाचार नै यथार्थ बन्यो ? वास्तविक समस्या के थियो भन्ने सबै जान्न चाहन्छन् । 

कलात्मक सिद्धान्तबारे मैले सन् १९८८ मा एउटा छोटो निबन्ध लेखेको थिएँ । जसमा मैले भन्ने गरेको ‘आर्टिफिसियल रियालिज्म’ मेरो पेन्टिङमा प्रयोग गर्ने गरेको कलात्मक शैली र ‘कृत्रिम माध्यमबाट वास्तविकतालाई उतार्ने’ विषयमा छलफल गरेको थिएँ । 

गएको ३० वर्षमा विश्व–राजनीतिलाई हातमा लिनका लागि ‘आर्टिफिसियल रियालिज्म (कृत्रिम यथार्थवाद)’लाई कलाको क्षेत्रबाट बाहिर धकेलिएको छ । सत्यको क्षेत्रमा विस्फोटक परमाणु सेट गरिएको छ । सन् २०१८ मा सत्यको विनाश नै गरिएको छ भन्दा पनि हुन्छ । आर्टिफिसियल रियालिज्मको उदय हुनुमा सोसल मिडिया नै मुख्य दोषी हो ।

अहिलेको राजनीतिको सन्देश भनेको डर हो र दुर्भाग्यवश डरले काम गरिरहेको छ । तर, सामान्यतया हामी डराउन छोड्यौँ भने पनि यसलाई नियन्त्रणमा लिन सक्छौँ । कला हाम्रो अन्तिम यथार्थ अनुभवका रूपमा उभिएको छ । अब कलाकारले आफ्नो ब्रस राज्यलाई देखाएर भन्नैपर्छ, ‘हामीलाई ढाँट्न बन्द गर !’

‘स्याडोज’ (२०१४)
 अल्फर्डो जार
अल्फर्डो जार चिलीमा जन्मिएका लेखक हुन् । उनी सामाजिक अन्याय, असमानता र समाजशास्त्रीय विभाजनका मुद्दामा लेख्छन् । उनले पछिल्लो समय रुवान्डा नरसंहार र संयुक्त राज्य अमेरिकाको आप्रवासन समस्यासम्बन्धी काम गरेका छन् ।

जर्मन फोटोपत्रकार कोएन वेसिङले खिचेको यो तस्बिर मैले आजसम्म देखेका दुःखको सबैभन्दा गहिरो अभिव्यक्ति हो । यो तस्बिर नाकारागुआको एस्टेलीमा सन् १९७८ ताका सोमोजा शासकविरुद्धको विद्रोहमा बुबाको मृत्युको खबर पाएपछि दुई दिदीबहिनी भावविह्वल भएको अवस्थामा खिचिएको थियो । विसिङको यो फोटोले मेरो २०१४ मा रचिएको ‘स्याडोज’को सुरुवातका लागि तथा अर्को काममा शक्ति र राजनीतिको प्रतीकका रूपमा काम ग-यो ।

अहिले पनि जतिवेला म आप्रवासी परिवार छुटेको खबर पढ्छु, यो फोटो सम्झिन्छु । जब बच्चा आमाबाट जबर्जस्ती छुटाइएको खबर पढ्छु, म यो फोटो सम्झिन्छु । जब बच्चा घरमा पिँजडामा जस्तै– थुनिएका खबर पढ्छु, म यही फोटो सम्झिन्छु । जब कोही आमा आफ्नो बच्चा फिर्ता पाउनका लागि याचना गरिरहेको पढ्छु, म फेरि पनि त्यही फोटो सम्झिन्छु । चिलीमा अगस्टो पिनोचेटको अधिनायकवाद चलिरहेका वेला म युवा भएर पनि बाचेँ । पछि सन् १९९४ मा म रुवान्डा घुम्न गएको थिएँ, जतिवेला सय दिनमा १० लाख मान्छे मारिएका थिए । र आज पनि संयुक्त राज्य अमेरिकामा ट्रम्प प्रशासनले निर्दोष आप्रवासी बालबालिकाविरुद्ध गरेको क्रुर कार्यले मलाई छुन्छ ।यस्तो अँध्यरो समयमा म रुसी कवि अन्ना अख्मोतोवाको एउटा कविता ‘रिकिम’मा शरणार्थीलाई खोजिरहेको हुन्छु :

आज मसँग गर्नलाई धेरै काम छ
मलाई त्यो हत्यारा स्मृति चाहिएको छ
मेरो जीवित आत्मालाई पत्थरमा बदल
र मलाई फेरि बाँच्न सिकाऊ ।

‘किप योर ह्यान्ड्स टु योर्सेल्फ (अपने हात, अपने पास) (२०१८)
 साबा खान

सबा खान सामाजिक वर्ग, लोकप्रिय संस्कृति र समकालीन पाकिस्तानको धर्मबारे भिजुअल काम गर्छिन् । साथै पाकिस्तानको नेसनल कलेज अफ आर्टस्मा प्राध्यापन गर्छिन् भने उनी कलाकारले चलाएको मुर्रे म्युजियम आर्टिस्टकी संस्थापक पनि हुन् ।

पाकिस्तानमा मध्यम वर्ग उदय भएसँगै लगातार बढ्दो मात्रामा महिलाहरू बलिया काममा सहभागी भइरहेका छन् । विश्व बैंकका अनुसार पाकिस्तानी महिलाले देशको २२ प्रतिशत श्रमिकको स्थान ओगटेका छन् । यद्यपि, अफगानस्तानबाहेक दक्षिण एसियाली छिमेकी मुलुकको तुलनामा यो संख्या कमै हो । फेरि पनि यसले महिलाहरू पारस्परिक तरिकाले घरमा काम गर्ने देशमा भएको नाटकीय परिवर्तनको प्रतिनिधित्व गरिरहेको छ ।

महिला कामदारको संख्या बढेसँगै कार्यक्षेत्रमा यौन उत्पीडनबारे पनि सचेतना बढिरहेको रहेको छ । कार्यक्षेत्रमा हुने यौन उत्पीडनलाई अपराध मानिने कानुन सन् २०१० मा पारित भएसँगै पाकिस्तानमा आफ्नै ‘मी टु मुभमेन्ट’का लागि मार्गप्रशस्त गरिदिएको थियो । आज पीडितहरू यस्ता दुव्र्यवहारविरुद्ध लडिरहेका छन् र सोसल मिडियालाई प्रयोग गरेर न्यायको खोजी गरिरहेका छन् । यही वर्षको सुरुवातमा रावलपिन्डीको नेसनल कलेज अफ आर्टस्का डिरेक्टरमाथि यौन उत्पीडनको आरोप लागेपछि उनले राजीनामा दिनुपरेको छ । साथै गत अप्रिलमा चर्चित गायिका तथा अभिनेत्री मिसा सफीले आफ्नै एकजना पपस्टार साथीविरुद्ध ट्विटरबाट यौन उत्पीडनको आरोप लगाइन् । तर, उनले त्यसलाई अस्वीकार गरे । 

मेरो कृति उर्दू उपन्यासको कभरबाट प्रेरित २०१८ मा पाकिस्तानी महिलालाई यौन उत्पीडनबाट टाढा राख्नका लागि गरिएको एउटा प्रयास हो । जहाँ पाकिस्तानी महिला र पुरुषले लगाउने लुगामार्फत उनीहरूको सामाजिक प्रतिनिधित्वलाई देखाउने कोसिस गरेको छु । महिलाले लगाउने दुपट्टा र पाकिस्तानी पुरुषले लगाउने खुला खालको पाइन्टको प्रयोग गरेर पाठकलाई ‘अपने हात, अपने पास’ भन्ने सन्देश दिन प्रयास गरेको छु । कथामा दुई महिला पात्र कसरी पितृसत्तात्मक समाजबाट मुक्त हुन्छन् भनेर उतारेको छु ।

 ह्यांक विलिस थोमस
ह्यांक विलिस थोमस लोकप्रिय संस्कृति, आमसञ्चार र प्रतिस्पर्धाको अवधारणा खोजी गर्ने कलाकार हुन् । उनी अमेरिकामा कलाको माध्यमबाट नागरिक सहभागिता बढाउनका लागि खोलिएको एउटा संस्थाका सहसंस्थापक पनि हुन् । सन् २०१८ मा मध्यावधि चुनावभन्दा अघि राजनीतिक बहसका लागि ५० बढी राज्यमा स्वतन्त्रताका लागि छलफल, अन्तक्र्रिया र प्रदर्शनका कार्यक्रम गरेका थिए ।

राष्ट्रपति फ्र्यांन्कलिन डी रुजवेल्टले सन् १९४१ मा स्टेट अफ युनियनलाई सम्बोधन गर्ने क्रममा चारवटा मुख्य मानव स्वतन्त्रतामाथि आफ्नो दृष्टिकोण प्रस्तुत गरेका थिए । अभिव्यक्ति स्वतन्त्रा, धार्मिक स्वतन्त्रता, चाहनाको स्वतन्त्रता र डरको स्वतन्त्रता । दुई वर्षपछि नोर्मन रकवेलले रुजवेल्टको सिद्धान्तलाई तेलले एउटा सिरिज पेन्टिङ गरेका थिए । जुन ‘द स्याटर्डे इभिनिङ’मा प्रकाशित भएको थियो भने पछि युद्धमा बिक्री पनि गरिएको थियो । 

मलाई केही वर्षअघि रकवेलको प्रतीकात्मक ‘चार स्वतन्त्रता’माथि गरिएका कार्य प्राप्त भए । म ती तस्बिरको सुन्दरता देखेर आश्चर्यचकित भएँ, जसले आदर्श अमेरिकी मान्यता, सुरक्षा, विश्वास र स्वतन्त्रतालाई प्रतिनिधित्व गरेका थिए । म ती थाहा नपाएको अमेरिकाको जातीय र सांस्कृतिक विविधता देखेर आश्चर्यचकित भएको थिएँ । रकवेलको दृष्टिमा जुन ‘ह्वाइट एंग्लो स्याक्सन प्रोटेस्टेन्ट’ प्रतिको मान्यता देखिएको थियो, त्यो रुजवेल्टको दृष्टिमा पनि सायद थियो होला । यदि अपेक्षा राखेको भए अरू सबै अमरिकन, ल्याटिनी, एसियन, अफ्रिकन, क्याथोलिक, यहुदी, मुस्लिम र एलजिबिटीले त्यो स्वतन्त्रतालाई उपभोग गर्थे होला । मैले आफैँलाई सोधेँ, यदि रकवेलले अमेरिकाको सबै विविधतालाई प्रतिबिम्बित गरेको भए कस्तो देखिन्थ्यो होला ?

मेरा मित्र इमिली सुरको सहयोगमा मैले यसको जवाफ दिने कोसिस गरेको छु । हामीले रकवेलको पेन्टिङलाई फोटोग्राफमा पुनरुत्पादन गरेका छौँ । ओरिजिनल काम भएको ७५ वार्षिकी र अमेरिका जहाँ हरेक सामाजिक स्थिति, जातीय पृष्ठभूमि र मान्यताको प्रतिनिधित्वलाई स्थान दिइन्छ भनेर चिनाउनका लागि यो काम गरिएको हो । यस्तो बहुलतालाई प्रतिबिम्बित गर्नका लागि हामीले रकवेलको पेन्टिङको धेरै संस्करण बनाएर विविधता देखाएका छौँ । हामीले उत्पादन गरेका ८० भन्दा बढी फोटोमध्ये यहाँ करिब ४ वटा तस्बिर देख्न सक्नुहुनेछ । सन् २०१८ मा तस्बिरमा जीवन्त देखिएको अमेरिका रकवेलको समयको भन्दा निकै खतरामा छ । पहिलेभन्दा अहिले के याद राख्न जरुरी छ भने ‘प्रगति एउटा यात्रा हो र बाटो निर्माणधीन छ ।’