सरकारले आयातमा कडाइ सुरु गरेयता विदेशी मुद्राको ढुकुटी बढ्न थालेको छ । वैशाखदेखि पुस मसान्तसम्म आयातमा गरिएको कडाइ तथा राष्ट्र बैंकले कर्जा विस्तारमा कस्ने नीति लिएपछि त्यसको प्रभाव विदेशी विनिमय सञ्चितिमा परेको हो ।

राष्ट्र बैंकबाट सोमबार सार्वजनिक देशको वर्तमान आर्थिक तथा वित्तीय स्थितिले गत पुस मसान्तसम्म विदेशी मुद्रा सञ्चिति १३ खर्ब ३७ अर्ब २९ करोड (१० अर्ब ३० करोड अमेरिकी डलर) पुगेको देखाएको छ । यो झन्डै १८ महिनायताकै बढी हो । अहिलेको सञ्चितिले नौ महिना तीन दिनको वस्तु तथा सेवा आयात धान्न पुग्ने राष्ट्र बैंकले जानकारी दिएको छ । 

यसअघि ०७७ साउनमा लकडाउनका कारण आर्थिक क्रियाकलाप संकुचित भएपछि विदेशी मुद्रा सञ्चिति १५ महिना १८ दिनको आयात धान्न पुग्ने गरी बढेको थियो । त्यसअगाडि भूकम्प गएको वर्ष आयात खुम्चिने र रेमिट्यान्स तथा विदेशी सहायता बढ्दा यस्तो अवस्था सिर्जना भएको थियो ।

राष्ट्र बैंकले सात महिनासम्मको वस्तु तथा सेवा आयात धान्ने गरी विदेशी मुद्राको जगेडा गर्ने नीतिलाई कायम राख्दै आएको छ । सानो र आयातमा आधारित खुला अर्थतन्त्र भएकाले नेपालले सुविधाजनकस्तरमा विदेशी विनिमय सञ्चिति कायम गर्नुपर्ने बाध्यता छ । चार वर्षअघि यस्तो लक्ष्य आठ महिना कायम राखिएको थियो । 

अन्तर्राष्ट्रिय मुद्राकोषले निर्यातमुखी अर्थव्यवस्था भएका मुलुकका लागि तीन महिना र आयातमुखी अर्थव्यवस्था भएका मुलुकका लागि ६ महिनाको पर्याप्तता सुविधाजनक मानेको छ । नेपालमा लामो समय विदेशी मुद्राको भण्डारण घट्दै जाँदा आयात भुक्तानी क्षमतामा ह्रास आएको थियो । गत वैशाखमा मुलुकको विदेशी मुद्रा सञ्चिति घटेर हालसम्मकै न्यून ६ महिना १७ दिनको मात्रै आयात धान्न पुग्ने अवस्थामा पुगेको थियो । ६ महिनाभन्दा कम पुग्ने त्रास बढेपछि सरकारले १० प्रकारका विलासिताका वस्तु आयातमा कडाइ गरेको थियो । त्यसबाहेक विभिन्न वस्तु आयातमा शतप्रतिशतसम्म अनिवार्य नगद मार्जिनको व्यवस्था गरेको थियो । 

राष्ट्र बैंकले कर्जा विस्तारमा अंकुश लगाएपछि त्यसको असर बजारमा पर्दै गएको छ । कर्जाको ब्याजदर वृद्धिका कारण बजारमा माग संकुचित भइरहेको छ । यसले आन्तरिक बजारलाई मात्र नभई आयातमा समेत लगाम लगाएकाले सञ्चितिमा क्रमशः सुधार देखिन्छ । यद्यपि, विगतमा सामान्य अवस्थामा पनि नेपालको विदेशी मुद्रा सञ्चिति पर्याप्तता १० महिनाभन्दा कम नभएकाले हालको अवस्थालाई उत्साहजनक नै मान्न नसकिने राष्ट्र बैंकका पूर्वगभर्नर दीपेन्द्रबहादुर क्षेत्रीले बताए । उनले यो अवस्थालाई सुविधाजनक भने मानेका छन् । उनले भने, ‘यसअघि ६ महिना हाराहारी पुगेर खस्किसकेकाले अहिले नौ महिनाको अवस्थालाई सहज मान्नुपरेको हो । तर, हाम्रोमा औसत अवस्थामा पनि सञ्चिति १० महिनाभन्दा तल पुग्दैन ।’

 अनौपचारिक अर्थतन्त्रको मलजल
६ महिनामा वस्तु आयात २०.७ प्रतिशतले घटेको छ । जब कि, गत आर्थिक वर्षको पहिलो ६ महिनामा ५१.१ प्रतिशतले आयात बढेको थियो । तर, चालू वर्षको ६ महिनामा आयातसँगै निर्यातसमेत ३२ प्रतिशतले खस्किएको छ । आयातसँगै निर्यातसमेत खुम्चिनुले देशको वैदेशिक व्यापार सन्तुलनमा नरहेको बुझ्न सकिन्छ । अनौपचारिक माध्यमबाट वैदेशिक व्यापार भइरहेको आशंका क्षेत्रीको छ । उनले भने, ‘नेपालको सीमावर्ती क्षेत्रमा भारतीय मुद्रा एक सय भारुबराबर एक सय ५२ नेपाली रुपैयाँ (नेरु)सम्ममा पनि पाइरहेको सूचना प्राप्त भएको छ ।’ औपचारिक च्यानलमा भारतसँग नेपालको स्थिर विनिमय प्रणाली छ । 

आयातमा गरिएको कडाइले अनौपचारिक अर्थतन्त्रलाई प्रशय दिँदा नेपालमा भारतीय मुद्राको अवमूल्यन भइरहेको उनले बताए । आयात प्रतिबन्धले विदेशी मुद्रा बाहिरिनबाट रोकेर स्वाभाविक प्रभाव पुगेको भए पनि यसले सञ्चिति बढाउन अप्रत्यक्ष भूमिका खेलेको पूर्वगभर्नर क्षेत्रीले बताए । 

सुनलगायतका विभिन्न वस्तु तस्करी भएर नेपाल आउने र भारततर्फ जाने भएकाले भारु सस्तो भएको हुन सक्ने उनको आशंका छ । त्यस्तै, भारतसँग अधिक व्यापार रहेको नेपालसँगको व्यापारघाटासमेत घट्दै गइरहेकाले अहिले नेपालमा भारुको माग कम हुँदै गएको अनुमान लगाउन सकिन्छ । 

औपचारिक माध्यमबाट नेपाल प्रवेश गर्नुपर्ने रेमिट्यान्स हुन्डीमार्फत भारत हुँदै आइरहेको आशंकासमेत गरिएको छ । यद्यपि, राष्ट्र बैंकले चालू आर्थिक वर्षको ६ महिनामा रेमिट्यान्स २४.३ प्रतिशतले बढेको देखाएको छ । यसबीच रेमिट्यान्स आप्रवाह पाँच खर्ब ८५ अर्ब रुपैयाँ (चार अर्ब ५० करोड अमेरिकी डलर) पुगेको छ । गत आर्थिक वर्षको पहिलो ६ महिनामा रेमिट्यान्स ५ प्रतिशतले घटेको थियो । 

त्यस्तै, वाणिज्य बैंकहरूले बचतमा भारतको तुलनामा उच्चतम ब्याजदर दिएपछि भारतीय नागरिकले नेपालमा रहेका आफन्तमार्फत बैंक खाता खोलेर बचत बढाएको हुन सक्ने आधार पनि औँल्याइएको छ । गत आर्थिक वर्षको अन्तिम महिनाको तुलनामा अमेरिकी डलर दुई रुपैयाँ ३२ पैसाले महँगिएको छ । जसको लाभसमेत विदेशी मुद्रा सञ्चितिमा परेको छ । 

 बाह्य क्षेत्रमा सुधार
देशको अर्थतन्त्रको स्वास्थ्य अवस्था मापन गर्ने प्रमुख औजारका रूपमा मानिने शोधनान्तर स्थिति गत असोजयता बचतमा छ । देशमा भित्रिने र बाहिरिने कारोबारको अन्तर नै शोधनान्तर स्थिति वा भुक्तानी सन्तुलन हो । आयातमा गरिएको कडाइले भुक्तानी सन्तुलन चार महिनायता नाफामा गएको र यो बढ्ने क्रममा रहेको राष्ट्र बैंकको तथ्यांकले देखाएको छ । 
विदेशी मुद्राका स्रोतहरू रेमिट्यान्समा वृद्धि र आयातमा आइरहेको गिरावटले शोधनान्तर स्थिति बचत हुँदै गइरहेको हो । त्यस्तै, चालू खातामा पनि क्रमिक सुधार आउँदै गइरहेको केन्द्रीय बैंकको तथ्यांकले देखाएको छ । गत आर्थिक वर्षको पहिलो ६ महिनामा तीन खर्ब ५२ अर्ब रुपैयाँ घाटामा रहेको चालू खाता अहिले घटेर २९ अर्ब ४७ करोड रुपैयाँ कायम भएको छ । 

शोधनान्तर स्थिति बचतमा जाने र विदेशी विनिमय सञ्चितिमा देखिएको सुधारले आर्थिक स्थायित्वका लागि मौद्रिक व्यवस्थापन गर्न सहज स्थिति बनेको राष्ट्र बैंकका प्रवक्ता गुणाकर भट्टले बताए । यद्यपि, समग्र आर्थिक व्यवस्थापनका हिसाबले भने अहिले स्थिति चुनौतीपूर्ण रहेको उनको भनाइ छ । 

 उपभोग घट्दा महँगी नियन्त्रणमा
आयातमा कडाइ र कर्जा विस्तारलाई निरुत्साहित पारिएकाले उपभोग घट्दा यसले महँगीलाई समेत नियन्त्रणमा राखेको छ । भदौमा ८.६४ प्रतिशतसम्म पुगेको मुद्रास्फीति पुससम्म आइपुग्दा ७.२६ प्रतिशत कायम भएको छ । खाद्य तथा पेय पदार्थ समूहको मुद्रास्फीति ५.६२ प्रतिशत र गैरखाद्य तथा सेवा समूहको मुद्रास्फीति ८.५७ प्रतिशत रहेको छ । यद्यपि, विदेशी मुद्रा भित्रिने क्रम बढ्दै जाँदा यसले बजारमा मुद्रा प्रवाह बढ्ने भएकाले महँगी पनि बढ्ने अनुमान पूर्वगभर्नर क्षेत्रीको छ ।

 अनौपचारिक अर्थतन्त्रले प्रश्रय पायो
दीपेन्द्रबहादुर क्षेत्री, पूर्वगभर्नर, नेपाल राष्ट्र बैंक
मुलुकमा रेमिट्यान्स सोझै प्रवेश नगरी भारत हुँदै आयो कि भन्ने आशंका छ । अहिले सीमा क्षेत्रमा भारतीय मुद्रा फालाफाल छ । सय भारतीय रुपैयाँको एक सय ५२ रुपैयाँ नेपालीमै पाउन थालेको समाचार आइरहेका छन् । जब कि, भारतसँग हाम्रो स्थिर विनिमय दर प्रणाली छ । यसबाट के अनुमान लगाउन सकिन्छ भने नेपालमा सोझै आउन सक्ने विदेशी मुद्राहरू भारतीय बजारमा पुगेर भित्रिएका हुन सक्छन् । त्यस्तै, विदेशी नागरिकले तस्करी गरेर सुन ल्याउने गरेको पछिल्ला गतिविधिहरूले पनि देखाउन थालेका छन् । यसरी तस्करी भएर आउने सुन जाने त भारततिरै हो । त्यसैले पनि विदेशी मुद्राको सञ्चिति बढेको देखिन्छ ।

 मौद्रिक व्यवस्थापन गर्न सहज बन्यो
गुणाकर भट्ट, प्रवक्ता, नेपाल राष्ट्र बैंक
शोधनान्तर स्थिति बचतमा जाने र विदेशी विनिमय सञ्चितिमा देखिएको सुधारले आर्थिक स्थायित्वका लागि मौद्रिक व्यवस्थापन गर्न सहज स्थिति बनेको छ । यद्यपि, समग्र आर्थिक व्यवस्थापनका हिसाबले भने अहिले स्थिति चुनौतीपूर्ण रहेको छ । अहिले हामीलाई मौद्रिक व्यवस्थापन गर्न सहज हुने स्थिति छ । समग्र आर्थिक व्यवस्थापनमा भने सोच्नुपर्ने अवस्था छ । बाह्य क्षेत्रलाई दिगो रूपमा सन्तुलनमा राख्न आन्तरिक उत्पादनमा वृद्धि गरेर यसलाई दिगो बनाउनुपर्ने हुन्छ ।