राणाहरूको जहानियाँ सामन्तवादी तानाशाही कालमा नेपालीले सोच्दै नसोचेको जनक्रान्तिका सूत्रधार बिपी कोइरालाद्वारा स्थापित राजनीतिक दल नेपाली कांग्रेस हिजोआज कहाँ छ, के गर्दै छ र कसरी चल्दै छ ? सबैको चासो स्वाभाविक छ । अझ खास चासो त के छ भने कोइरालाले बुझेको र अरूलाई बुझाउन खोजेको प्रजातान्त्रिक राजनीतिमा देश, जनता र प्रजातन्त्र कहाँ थिए र अहिले कहाँ छन् ? यसको सरोकार देशको समृद्धि र प्रतिष्ठा, जनताको सुख र प्रजातान्त्रिक अधिकारसँग थियो । उहाँको राजनीतिक परिवृत्तमा सत्ता र नेताले हासिल गर्ने पद एवं प्रतिष्ठाको महत्व थिएन ।

मानवतावादभन्दा माथि अर्को धर्म छैन । कोइराला सच्चा मानवतावादी थिए । त्यस्ता नेताद्वारा निर्मित दलका प्राथमिकता आजकल के के छन् ? अनि दलका नेताका रुचि र व्यवहार कस्ता छन् ? यसको चर्चा निकै विषद हुन सक्छ । कांग्रेसले अपर्झट सरकारको नेतृत्व गर्नुपर्ने अवस्था आइलागेपछि झन्डै डेढ वर्षअघि पाँचदलीय गठबन्धन अस्तित्वमा आएको हो । त्यतिवेला पाँचै वर्ष प्रतिपक्षमा बस्ने मनस्थितिमा रहेको कांग्रेसका लागि त्यो भूमिका इतिहासले सुम्पेको गहन अभिभारा र राष्ट्रिय आवश्यकता थियो । बारम्बार सत्तामा पुगेको दल भएकाले सरकारमा जानु अनौठो थिएन । तैपनि, तत्काल नवनिर्मित सत्ता समीकरणले सफलता प्राप्त गर्न ठूलो सकस झेल्नुपर्‍यो । अनेक सकस र प्रतिकूलता झेलेर सत्तारुढ भएको गठबन्धनले राष्ट्रिय दायित्व सम्हालेर संसद्को निर्वाचनपश्चात् सत्ता हस्तान्तरण गर्‍यो । 

त्यसपछि के भयो त ? :  स्थानीय तहको निर्वाचन मुखैमा थियो । कांग्रेसभित्र चुनावी गठबन्धन या तालमेलका विषयमा चर्को बहस सुरु भयो । पार्टीको मूल नेतृत्वले गठबन्धन अपरिहार्य छ भन्ने र इतर पक्ष कांग्रेस एक्लै चुनावमा जानुपर्छ भन्ने । दुवै पक्षका तर्कमा केही न केही आधार थिए । गठबन्धन नभई हुँदैन भन्ने पक्षमा पछिल्लो विकसित राजनीतिक घटनाक्रमको निरन्तरता राष्ट्रिय आवश्यकता हो भन्ने तर्क थियो । तर, न त यसको कुनै लामो पृष्ठभूमि थियो, न त पुरानो अभ्यासको दृष्टान्त नै ।

नेपालको राजनीतिमा कांग्रेस र कम्युनिस्टले आपसी गठबन्धन गरेर चुनाव लड्ने कुरा आफैँमा उदेकलाग्दो थियो । यस विषयमा इतर पक्षले चाहेजति दबाब सिर्जना गर्न सकेन । आफ्नो दलिल पेस गरे पनि यो समूह अन्ततः आफ्नो मत स्थगित गरी गठबन्धनका पक्षमा उभियो । यो गम्भीर भूल थियो, जसलाई कुनै पनि तर्कले पुष्टि गर्न सकिन्न । आस्तिकहरू भन्छन्, भगवान्ले मनुष्यलाई उपलब्ध गराएका अवसर चिन्न नसक्दा उसको लौकिक जीवन सार्थक हुँदैन र गरिबी पनि हट्दैन । चुनावले कांग्रेसको राजनीतिक गरिबी हटाउन सकेन ।

आखिर गठबन्धन बनिछाड्यो । पार्टी निर्णयलाई सर्वोपरि मानेर सबैले त्यही बाटामा आफूलाई हिँडाए । तर, स्थानीय निर्वाचनमा गठबन्धन पूर्ण रूपमा सफल हुन सकेन । चुनावी नतिजामा ०७४ मा भन्दा केही सुधार भए पनि चित्तबुझ्दो आँकडा थिएन । तथापि त्यसलाई ठुलै उपलब्धिजसरी प्रचार गरियो । यो कांग्रेसको इतिहासमा पहिलो वर्णशंकर प्रयोग थियो । 

यसले लोकतन्त्रवादी मतदातालाई सबै पार्टी उस्तै त हुन्, जहाँ मत हाले पनि फरक पर्दैन भन्न खोजिएजस्तो प्रतित हुन्थ्यो र चुनावमा नयाँ मतदाताको कांग्रेससँग विधिवत् सम्बन्धविच्छेद भयो । भविष्यमा थपिने मतदाताले जहाँ मत दिए पनि फरक नपर्ने भयो । यस्तो खतरनाक खेलका पछिल्तिरको ज्ञात कारण स्थानीय सत्ता थियो भने अज्ञात कारण अहिलेसम्म ज्ञात हुन सकेको छैन । इतिहासमै कम्युनिस्टहरू क्षतविक्षत् भएका वेला उनीहरूको प्राणप्रतिष्ठा किन गरियो, आउने पुस्ताले जवाफ माग्ने नै छ । कांग्रेस जुनसुकै शक्तिसँग एक्लै प्रतिस्पर्धा गर्नै नसक्ने गरी कसरी थला पर्‍यो, इतिहासले समीक्षा गर्ने नै छ । स्थानीय तहको गठबन्धन नेपालको इतिहासमा कहिल्यै नसच्चिने राजनीतिक घटनाका रूपमा अंकित रहनेछ ।

फेरि के भयो त ? :  गत संसदीय निर्वाचनमा हामीले पाँचदलीय गठबन्धन बनाएर निर्वाचन लड्यौँ । संस्थापन पक्षले खोजेको जस्तै भयो । इतर पक्षले विरोधका लागि विरोध गर्‍यो, दह्रोसँग अड्न सकेन । यसका पछाडि अनगिन्ती मनोवैज्ञानिक र भौतिक कारण छन्, जसको चर्चा गर्दै गरौँला । कांग्रेसले दुवै प्रणालीबाट समेत ९० सिट नघाउन सकेन । यो सुखद परिणाम थिएन । तथापि गठबन्धन भएकाले सरकार बनाउन झन्डै–झन्डै बहुमत प्राप्त भएर थप दुई सिट जुटाए पुग्ने भयो । 

कांग्रेस यतिवेला आफ्नो नेतृत्व बदल्नैपर्ने मोडमा उभिएको छ । यसका लागि विशेष महाधिवेशन अर्को उपयुुक्त विकल्प र वैधानिक बाटो हो ।
 

गठबन्धनले दुईतिहाइभन्दा बढी जितेर सरकार बनाउने नारा त कता पुग्यो कता, सामान्य बहुमतको सरकार बनाउनसमेत सक्ने स्थिति भएन । तैपनि, अलिकति मिहिनेत गर्दा सामान्य बहुमतको सरकार बनाउन सकिने अवस्था बन्यो । यसबाट विगतमा उठेका या उठाइएका प्रश्नको कामचलाउ जवाफ आउँथ्यो र कांग्रेस राजनीतिको ढाकछोप हुन्थ्यो । तर, आफ्नो गठबन्धनमा रहेको एक घटकले विपक्षी गठबन्धनमा गएर सरकारको नेतृत्व गर्दासमेत हामी हेरेकोहेर्‍यै भयौँ । यस्तो खेलाँची कसरी भयो र किन गर्‍यौँ, इतिहासको कठघरामा उभिने कि नउभिने ? गर्नै नहुने गठबन्धन गर्ने तर जोगाउनचाहिँ नसक्ने ? साझेदारी व्यवसाय गर्ने र प्रतिफलबाट भने वञ्चित हुने नेतृत्वको कस्तो धन्धा हो, बुझ्न सकिएन । कम्तीमा गठबन्धन जोगिएको भए समयले बिस्तारै जवाफ दिँदै जान्थ्यो ।

अहिलेको राजनीतिक घटनाले सरकार मात्रै गुमेको नभई राजनीतिमा बहुआयामिक र दूरगामी प्रभाव पारेको अवस्थालाई सामान्यीकरण गर्ने प्रयास दुःखद छ । हामी इतिहासबाट कहिल्यै नसिक्ने र दोहोरिएको इतिहासको बारम्बार सिकार भइरहने नियति भोग्न अभिशप्त छौँ । यो अव्यवस्था र गैरजिम्मेवारीलाई हामीले संस्कृति बनाउँदै लगेका छौँ, जबकि यसले हाम्रो समाजलाई अनुशासनहीन, अराजक र पंगु बनाउँदै लगेको छ । हाम्रा सामाजिक, आर्थिक, धार्मिक र सांस्कृतिक धरोहर तथा मूल्य धराशयी हुँदै छन् । सबैको निर्णायक तत्व मुद्रा वा धन भएको छ । देखासिकी वा अन्धानुकरणलाई गौरव ठान्न थालिएको छ । यसले सम्पूर्ण समाजलाई गाँजेको छ । यसको उपचार राजनीतिले सहजै गर्न सक्थ्यो, तर स्वयं राजनीति नै मूल्यहीनता र बेइमानीको पर्याय भएको छ । एकप्रकारले वर्तमानमा फस्टाएको र चलेको राजनीतिबाट जनताको आस हराएको छ ।

हिजोजस्तै रहेर वा चलेर आजको नेतृत्व र प्रतिनिधित्व गर्न सकिँदैन र पाइँदैन पनि । साझा संस्थाको अगुवाले सम्बन्धित संस्थालाई निजी प्रयोजन वा आफ्नो वैयक्तिक स्वार्थका लागि उपयोग गर्न पाइँदैन । हजारौँ–लाखौँ सदस्यको जीवन र भविष्य जोडिएको संस्थालाई व्यक्तिको परिवार वा सानो झुन्डले दोहन गर्न पाउँदैन । तर, हिजोआज भएकै त्यही छ । कांग्रेसभित्र अब सबैले बुझ्ने गरी बोल्नुपर्ने र काम गर्नुपर्ने समय आएको छ । अरू दलबारे सम्बन्धित सदस्यले भन्लान् नै ।

तथापि एउटा साझा विषय के हो भने नेपालको समकालीन राजनीतिक नेतृत्वको अब भोग पुग्यो । नेपाली जनताले यो भारी अब बोक्न सक्दैनन् । सामान्यतया दोषमुक्त भएर वा राजनीतिक मापदण्डअन्तर्गत रहेर जिम्मेवारी सम्पादन गर्नुलाई नैतिक राजनीति मानिन्छ ।

लोकतान्त्रिक शासन प्रणाली नैतिक प्रणालीसमेत हो । निरंकुशतन्त्र या अधिनायकवादी शासन प्रणालीमा नेतृत्वको स्वेच्छाचारलाई सामान्य ठानिन्छ, त्यहाँ नैतिकताको स्थान हुँदैन, तर लोकतन्त्र नीतिप्रधान हुने भएकाले निर्दिष्ट बाटो हिँड्नैपर्छ । यहाँ नेतृत्वका आचार विचारको ख्याल राखिन्छ । हाम्रो सन्दर्भमा कुनै पनि दृष्टिकोणले नेपालको वर्तमान नेतृत्वमा लोकतान्त्रिक चरित्र, नैतिकता र व्यवहारसम्म देखिएन । सबै दलभित्र तानाशाहीले सीमा नाघ्नु, राजनीतिक व्यवस्था वा प्रणाली आफ्ना निम्ति मात्र हुनु, देश र जनताप्रति संवेदनहीन बन्नु र सत्ताको बारम्बार दुरुपयोग गर्नुले वर्तमान विधि र व्यवस्थाको खिल्ली उडाएको छ ।

अबको विकल्प राजीनामा :  नेतृत्वको खुबी र पौरखले अनेकन् उपलब्धि प्राप्त हुने हो । यसका निम्ति नेतृत्व सदैव लगनशील, उत्साही र गतिशील हुनुपर्छ । मन मरेको र हौसला गुमाएको नेताले संस्थालाई सबल नेतृत्व प्रदान गर्न सक्दैन । हाम्रा प्रातः स्मरणीय नेताहरू यसका ऐतिहासिक दृष्टान्त हुन्, जसले भयानक संकटमा समेत प्रजातन्त्रको दियो बालिरहे । जसको परिणाम आज हामी चित्त नबुझ्दो र सतही भए पनि लोकतन्त्रको अभ्यास गरिरहेछौँ । यसो गरेर कहिलेसम्म धान्ने ? कांग्रेस सभापतिले नेपालको लोकतान्त्रिक आन्दोलनमा लामो योगदान पुर्‍याउनुभएको छ । झ्यालखाना र यातना उहाँको जीवनका अभिन्न अंग थिए । दुईपटक सभापति र पाँचपटक प्रधानमन्त्री बनिसक्नुभयो । सकेसम्म राम्रो गर्ने प्रयत्न गर्नुभएको छ । 

त्यसका निम्ति मुलुक र पार्टीका साथीहरू उहाँप्रति आभारी छन् । अब भने चुनौती बढेका छन् । सभापति चौबीसै घन्टा जोतिनु र घोटिनुपर्ने अवस्था छ । अब यो उमेरमा उहाँबाट धेरै सक्रियताको अपेक्षा गर्नु न्यायोचित र मनासिब हँुदैन । चारबीस उमेरसम्म देश, जनता र लोकतन्त्रका निम्ति काम गर्नु चानचुने कुरा होइन । यति योगदान गर्ने राजनीतिज्ञ समकालीन राजनीतिमा कमै छन् । यस यथार्थलाई दृष्टिगत गरी उहाँले कांग्रेस सभापति पदबाट राजीनामा दिएर मार्ग प्रशस्त गर्नुपर्छ । यसले कांग्रेसमा नवजागरण पैदा गर्नेछ र इतिहासमा उहाँको नाम स्वर्णाक्षरमा अंकित हुनेछ ।

अर्को विकल्प, विशेष महाधिवेशन :  कांग्रेसको इतिहासमा २०१४ साल जेठमा विशेष महाधिवेशन सम्पन्न भएको थियो । यसको कारण पनि आन्तरिक नै थियो । छैटौँ महाधिवेशन भएको दुई वर्ष पुग्दा नपुग्दै किन विशेष महाधिवेशन बोलाउनुपर्‍यो, किन नेतृत्व फेर्नुपर्‍यो, यसका आयामबारे कुनैवेला चर्चा गरौँला । नेतृत्व बदल्नुपर्ने कारण संस्थाको भविष्य, समयको माग र देशको आवश्यकता तीनवटै हुन सक्छ । वर्तमान परिप्रेक्ष्यमा समेत कारण धेरै हुन सक्छन् । जेहोस्, कांग्रेस यतिवेला आफ्नो नेतृत्व बदल्नैपर्ने मोडमा उभिएको छ । 

यसका लागि विशेष महाधिवेशन अर्को उपयुुक्त विकल्प र वैधानिक बाटो पनि हो । गठबन्धनबाट नराम्ररी पिल्सिएका (चुनाव जिताएर र गठबन्धन भत्किएर) पार्टी सदस्यमा पुनर्जागरण ल्याउन विशेष महाधिवेशनको विकल्प छैन । ०१४ सालको विशेष महाधिवेशनले कांग्रेस पार्टीलाई ०१५ सालको प्रथम आमनिर्वाचनमा दुईतिहाइ बहुमत ल्याउने आधार प्रदान गरेको थियो । गजब त के थियो भने त्यस महाधिवेशनले सभापति मात्र होइन, पदाधिकारीसमेत बदलेको थियो । तसर्थ, कांग्रेसले समयको माग र राष्ट्रिय आवश्यकतालाई दृष्टिगत गर्दै विशेष महाधिवेशन बोलाएर पार्टीका आम सदस्यहरू र सम्पूर्ण लोकतान्त्रिक जनमतको मागलाई सम्बोधन गर्नुपर्छ ।

कांग्रेस, कांग्रेसजस्तो देखिन सक्नुपर्छ । यतिवेला कांग्रेस कहिले कम्युनिस्टजस्तो, कहिले पञ्चजस्तो देखिएर ठम्याउनै नसक्ने अवस्थामा पुगेको छ । स्वत्व गुमाएको, मौलिक चरित्र र पहिचान हराएकोजस्तो देखिनुले लगभग १० लाख सक्रिय सदस्य र सम्पूर्ण शुभेच्छुकको मन अशान्त र बेचैन छ । त्यसैले देश, जनता र लोकतन्त्रलाई प्राथमिकताको केन्द्रमा राखेर स्थापनाकालको जीवनदायिनी शक्ति फर्काउन नेतृत्व बदल्नैपर्छ । यसका लागि सभापतिको राजीनामा र विशेष महाधिवेशनको विकल्प छैन ।